شهر نشینی

شهرنشینی و افزایش آن، بر اقتصادو محیط زیستیک منطقه تأثیر زیادی دارد. همچنین روحیات و شیوه زندگی مردم شهرنشین با گسترش شهرنشینی دستخوش دگرگونی‌های نسبتاً زیادی می‌شود.

شهرنشینی بی‌رویه و گسترش پرشتاب پدیده شهرنشینی در بسیاری کشورها باعث به‌وجود آمدن پدیده‌هایی همچون حاشیه‌نشینی، زاغه‌نشینی، تکدی‌گری، تشکیل شهرهای خوابگاهی، افزایش بیکاری و بزهکاری و مشکلات و ناسازگاری‌های فرهنگی می‌شود.

بررسی تاریخچه شهرنشینی در دنیا نشان می دهد که ایران دارای قدمتی طولانی در تاریخ شهرنشینی جهان است. با وجود اینکه قبل از ساسانیان ، شهرنشینی با تشکیل حکومت مادها آغاز شد و در دوره سلوکیان ، شهرهای خود فرمان و مستقل ظاهر شدند (اشرف ، ۱۳۵۳) با این حال بیشتر شهرهای دوره باستانی در زمان ساسانیان به وجود آمده اند. طبق مطالعات لکارت بسیاری از شهرهای بزرگ ایران یا در دوره ساسانیان بنا شده اند (مانند قزوین ، نیشابور ، اردبیل و تبریز) ، یا اینکه در این دوران گسترش و رونق یافته اند ، که شهرهایی چون شیراز ، کرمانشاه ، یزد و کرمان را شامل می‌شود (در کوش ، ۱۳۶۴).
پس از فتح ایران به وسیله مسلمین ، طرز تفکر و عقاید اسلامی در فرهنگ شهرنشینی و نحوه ارتباط روستا با شهر رسوخ کرد. ایجاد مسجد به عنوان مهمترین ساختمان شهر و شباهتهای فرهنگی، اقتصادی شهر و روستا (با توجه به عقاید اسلامی) دو خصیصه بارز شهرهای اسلامی است. به طور کلی در دوران اسلامی به دلیل وسعت نفوذ آن در مناطق مختلف و گسترش بارز مبادلات ، شهرنشینی رونق فراوان یافت (در کوش ، ۱۳۶۴) . با تهاجم مغولان شهرنشینی در ایران رو به زوال رفت و تنها در دوران غازان خان رونق نسبی به شهرها بازگشت. در دوران صفویه نیز شهرنشینی در ایران رونق یافت و اعتقادات مذهبی حکام بر کالبد شهر نیز تأثیر گذاشت (حبیبی ، ۱۳۷۵) .
در دوران معاصر نیز به تبعیت از الگوهای شهرنشینی و شهرسازی غربی و به دنبال نفوذ اتومبیل به داخل شهرها، اقدامات عمرانی بسیاری در شهرها صورت گرفت ، که عمده این اقدامات درون‌زا نبوده‌اند.
توزیع جغرافیائی جمعیت شهری
توزیع شهرها و به تبع آن تمرکز جمعیت نقاط شهری در نقاط مختلف کشور ما یکسان نیست. مناطق شمالی ، غربی و جنوب غربی کشور علاوه بر برخورداری از آب و هوای خوب و موقعیت جغرافیایی خاص ، مهد نخستین کانونهای یکجانشین و تمدن شهری بوده و همواره از نقاط پرجمعیت کشور محسوب می‌شده‌اند و در حال حاضر نیز بیشترین نسبت از جمعیت کشور را دارا می‌باشند. (زنجانی ، ۱۳۶۹) .
به دلیل موقعیت خاص جغرافیائی ، میزان بارندگی در ایران با طول جغرافیایی ارتباط مشخصی دارد. شدت باران از غرب به شرق کاهش می‌یابد و نصف‌النهار ۵۲ درجه تفکیک کننده آب و هوای گرم و خشک شرقی از آب و هوای معتدل و مرطوب غربی می باشد. همچنین بهبود وضعیت اقلیمی از عرض جغرافیایی پایین به بالا موجب شده است که درصد قابل توجهی از جمعیت شهری کشور در عرض جغرافیایی ۳۵ تا ۴۰ درجه استقرار یابند (زنجانی ، ۱۳۶۹).

نسبت شهرنشینی
طی ۴۰ سال گذشته ، نسبت شهرنشینی در ایران از ۳۱ درصد در سال ۱۳۳۵ به ۶۱ درصد یعنی دو برابر در سال ۱۳۷۵ افزایش یافت و این روند همچنان ادامه دارد. افزایش نسبت شهرنشینی ناشی از دو عامل تبدیل سکونتگاههای روستایی به شهر از یک سوء و مهاجرت روستائیان به شهرها از سوی دیگر می باشد. اقتصاد تک محصولی متکی به نفت و اختلاط اقتصاد ایران با اقتصاد سرمایه داری جهانی به ویژه از زمان سلطنت پهلوی دوم و به تبع آن پیشرفت فنون موجب آزاد شدن بخش قابل توجهی از نیروی کار در روستاها شد و لذا روستاییان برای کسب معاش روانه شهرها شدند که پیامد آن شهرنشینی شتابان و مواجه شدن شهرهای بزرگ با مشکلات عدیده بوده است. شهرنشینی شتابان در دهه‌های اخیر خاص کشور ایران نیست و در کشورهای همجوار نیز ، که عمدتاً کشورهایی با اقتصاد تک محصولی می باشند ، همین اتفاق افتاده است. مقایسه نسبت شهرنشینی چند کشور در سالهای ۱۹۶۰ و ۱۹۹۲ مؤید این نکته است. براساس گزارش توسعه انسانی سازمان ملل متحد ، نسبت شهرنشینی در ایران در سال ۱۹۶۰ معادل ۳۴ درصد بوده است که در سال ۱۹۹۲ به ۵۸ درصد افزایش یافته است. در میان کشورهای همجوار در سال ۱۹۹۲ ، افغانستان کمترین نسبت شهرنشینی (۱۹ درصد) و کویت بیشترین نسبت شهرنشینی (۹۶ درصد) را دارا بوده اند.

توزیع استانی جمعیت شهرنشین
نسبت شهرنشینی کشور در سال ۱۳۶۵ معادل ۵۴ درصد بوده که در سال ۱۳۷۵ به ۶۱ درصد افزایش یافته است. نسبت شهرنشینی ، به استثنای استان تهران در سایر استانهای کشور افزایش یافته است، اما این نسبت در استان تهران در سال ۶۵ معادل ۳/۸۶ درصد بوده است که در سال ۷۵ به ۱/۸۴ درصد کاهش یافته است. یکی از دلایل این امر تغییراتی در تقسیمات سیاسی استان تهران بوده است (به عنوان مثال شهرستان قم که از نسبت شهرنشینی بالایی برخوردار است به استان قم تبدیل شد). همچنین می توان به مهاجرپذیری روستاهای استان تهران در دهه اخیر اشاره نمود.
استان تهران در سال ۱۳۶۵ بالاترین نسبت شهرنشینی را در سطح کشور دارا بوده است و در سال ۱۳۷۵ ، پس از رقم (۱/۹۱ درصد) ، بالاترین نسبت شهرنشینی (۱/۸۴ درصد) را دارا می‌باشد.
در سال ۱۳۷۵ ، توزیع نسبت شهرنشینی در استانهای مختلف تفاوت چشمگیری دارد، به طوری که بین حداقل نسبت شهرنشینی (۲/۳۹ درصد برای استان کهکیلویه و بویراحمد) و حداکثر آن (۱/۹۱ درصد برای استان قم) ، ۹/۵۱ درصد فاصله وجود دارد.
در برخی از استانها نسبت شهرنشینی فاصله قابل توجهی با متوسط کل کشور دارد که بعضاً بیشتر یا کمتر از میزان متوسط می‌باشد. پس از استانهای قم و تهران ، نسبت شهرنشینی در استانهای یزد (۱/۷۵ درصد) ، اصفهان (۳/۷۴ درصد) و سمنان (۲/۶۸ درصد) از بالاترین میزان برخوردار است. در ایران استانهایی که یک کلان شهر در آنها واقع شده است (تهران ، اصفهان و غیره) از نسبت شهرنشینی بالایی برخوردارند علاوه بر این ، استانهای واقع در مناطق کویری به دلیل نوع خاص توانهای محیطی و عدم امکان رشد روستاها (عمدتاً به دلیل کمبود آب) ، نسبت شهرنشینی در سطح بالایی قرار دارد (قم ، یزد و سمنان). در مقابل در استانهایی که امکان رشد روستاها وجود داشته است‌، نسبت شهرنشینی در سطح پایینی قرار گرفته است ، مانند مازندران (۲/۴۴ درصد) و گیلان (۸/۴۶ درصد) . علاوه بر این ، در استانهای عشایرنشین نیز ، نسبت شهرنشینی در حد پایینی قرار دارد. این نسبت در استان چهارمحال و بختیاری ۴۵ درصد و در استان کهکیلویه و بویراحمد ۲/۳۹ درصد می‌باشد.