کتاب اعتماد و همکاری در نوسازی شهری

اصغرپور ماسوله، احمدرضا،۱۳۹۲،اعتماد و همکاری در نوسازی شهری، تهران: تیسا،۲۱۰ صفحه
مسئله نظری این پژوهش بررسی رابطه میان اعتماد، همکاری و شکل‌گیری کنش جمعی است. این تحلیل نظری معطوف به بررسی و تحلیل مسئله تجربی بسیار جالبی، یعنی برنامه نوسازی شهری در اطراف حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام (منطقه ثامن) در شهر مشهد است.با دور‌تر شدن از این موضوع، می‌توان مسئله کتاب را نظم اجتماعی و چگونگی شکل‌گیری آن دانست. اینکه کنشگران چگونه تصمیم‌های خرد را اتخاذ می‌کنند و این تصمیم‌های خرد چگونه پیامدهایی عموماً ناخواسته در سطح کلان به وجود می‌آورد. در نظر برنامه‌ریزان و مدیران اجرایی که در برنامه‌های بهبود اجتماعی مسئولیت دارند، بسیار مهم است که بدانند چگونه می‌توانند از تله‌های عدم همکاری مردم بگریزند و موج همکاری و کنش‌جمعی به وجود آورند؛ در غیر این‌ صورت سیاست‌گذاری‌های اجتماعی همواره با شکست مواجه خواهند شد و هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی زیادی برجا می‌گذارند.

ِ«اعتماد» یکی از ویژگی‌های روابط اجتماعی است که همواره در آن اعتمادکننده در معرض خطر مورد سوء‌استفاده قرار‌گرفتن و کنشگر در معرض اعتماد، اختیار و قدرت سوء استفاده قرار دارد. در این کتاب بعد از بررسی اصلی‌ترین عناصر سازنده و نیز انواع اعتماد، بر اعتماد عقلانی، اعتمادی مبتنی بر اقناع عقلانی، اعتماد‌کننده تأکید شده است. زمینه اصلی اعتماد، تعامل است. منابع «قدرت»، «اطلاعات» و «منافع» اگر در اختیار اعتمادکننده قرارگیرند، وی می‌تواند تصمیم به اعتماد عقلانی بگیرد. اعتماد عقلانی منجر به آن می‌شود که کنشگر هزینه‌های حضور در همکاری جمعی را بپذیرد و وارد کنش جمعی شود؛ اما علاوه بر اعتماد عوامل دیگری هم وجود دارند که نگهدارنده کنش جمعی هستند.

عوامل نگهدارنده کنش‌های جمعی در دو دسته «فردی» و «فرافردی» جای می‌گیرند. عوامل فردی مانند: «کنترل متمرکز»، «کنترل نامتمرکز»، «نیازهای ملموس»و «نیازهای ناملموس»؛ و عوامل فرافردی مانند: «هنجارهای بیرونی» و «هویت جمعی».

سپس مدلی نظری با هدف بررسی وضعیت اعتماد و شرایط بروز کنش جمعی میان کنشگران برنامه نوسازی منطقه ثامن ساخته شده است. برنامه نوسازی منطقه ثامن با وجود اینکه حدود ۱۵ سال از اجرای آن می‌گذرد هنوز موضع روشنی در قبال مشارکت‌دادن مالکان املاک موجود ندارد. نتایج بررسی موردی این برنامه نوسازی و استفاده از داده‌های کمّی، کیفی و نیز مدل‌سازی عامل‌محور نشان داد که مدل تأثیر‌گذاری «قدرت»، «اطلاعات» و «منافع» به‌خوبی می‌تواند توضیح‌دهنده اعتماد مالکان به مجریان برنامه نوسازی باشد. همچنین تعامل‌های محلی میان مالکان در گروه‌های کوچک می‌تواند منجر به اشاعه نگرش‌های مثبت شود.

در معرفی فصول مختلف کتاب می‌توان گفت:‌ »در فصل نخست که مقدمه نام دارد مسئله نظری و تجربی توضیح داده شده‌اند». از دیدگاه نظری در این اثر به تحلیل اعتماد و همکاری در کنش‌های جمعی پرداخته‌ایم و از دیدگاه تجربی مسئله مشارکت مردم در برنامه نوسازی شهری در بافت اطراف حرم امام رضا‌(ع) مورد تحلیل قرار گرفته است. در این فصل اهداف و سؤالات پژوهش‌ با جزئیات بیان شده‌اند. در فصل دوم، با هدف استفاده از تجربه‌های پیشین در زمینه مسئله‌محوری پژوهش‌، به سراغ برخی موارد برجسته در زمینه همکاری مردم در برنامه‌های نوسازی شهری رفته‌ایم. برخی از این برنامه‌ها به تفصیل توضیح داده شده‌اند و برخی هم در قالب جدول خلاصه شده‌اند و تنها نکات کلیدی آنها ارائه شده است. حاصل این فصل تصویری است که در آن نوسازی شهری را به شکل برنامه‌ای اجتماعی ارائه کردیم. در فصل سوم، اعتماد و همکاری به‌طور تفصیلی در زمینه نظریه‌ها و دیدگاه‌های جامعه شناختی قرار داده شده‌اند. در فصل چهارم، استراتژی پژوهش‌ و نیز شیوه‌های کسب اطلاع و نیز تحلیل داده‌ها و پاسخ‌دهی تجربی به سؤالات پژوهش‌ بیان شده‌اند. در این پژوهش‌ تکنیک‌های آماری، مصاحبه و مشاهده کیفی و نیز شبیه‌سازی عامل‌محور مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در فصل پنجم، پرسش‌های پژوهش‌ یک‌به‌یک پاسخ داده شده‌اند. به‌منظور پاسخ‌دهی به پرسش‌های پژوهش‌ گاهی آنها را به پرسش‌هایی خردتر تقسیم کرده‌ایم. در فصل ششم، خلاصه نتایج و نیز بحث در نتایج ارائه شده است. در این فصل سعی کرده‌ایم تا حد امکان پیشنهادهایی کاربردی و البته مبتنی بر نتایج پژوهش‌ ارائه کنیم.

خط سیر کتاب و نتایج آن نشان می‌دهد که نوسازی شهری بسیار بیش از آنچه تصور می‌شود، امری جامعه‌شناختی است و تا زمانی که دیدگاه‌های جامعه‌شناختی و جامعه‌شناسان وارد این حوزه نشوند، به نظر می‌رسد دیگر متخصصان توفیق چندانی در این حوزه نداشته باشند. در زمینه دیدگاه جامعه‌شناختی به نوسازی شهری، کتاب‌های زیادی در کشور منتشر نشده است؛ به همین خاطر امید داریم این کتاب بتواند یاری‌گر محققان این حوزه باشد. مخاطبان این کتاب تمام محققانی هستند که درگیر فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی در حوزه شهر به طور عام، و نوسازی شهری به طور خاص هستند. از‌این‌رو علاوه بر جامعه‌شناسان و دانشجویان علوم اجتماعی از کسانی که در حوزه‌های علمی، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، شهرسازی، معماری، مدیریت و اقتصاد فعالیت می‌کنند دعوت می‌کنیم با مطالعه کتاب، پی‌رنگ‌های اجتماعی را در پژوهش‌های خود افزایش دهند.

این اثر، رساله مؤلف به‌منظور دریافت درجه دکتری در جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه بوده است که در شهریور ۱۳۸۹ ارائه شده است[۱]. این رساله به راهنمایی جناب آقای دکتر حسین بهروان و مشاوره جناب آقای دکتر محمود قاضی طباطبایی و جناب آقای دکتر محسن نوغانی به انجام رسیده است[۲]. آنچه آموخته‌ام حاصل زحمات این عزیزان و تمام استادان گران‌قدری است که در طول سال‌های تحصیل داشته‌ام. ممنون این عزیزان هستم و به شاگردی آنان بر خود می‌بالم.

از جناب آقای دکتر علی یوسفی که بسیاری از ایده‌های این اثر حین مباحثات طولانی با ایشان شکل گرفت، بسیار متشکرم. همچنین از دوستان بسیاری که مطالب این اثر را با ایشان در میان گذاشتم، تشکر می‌کنم، از جمله آقایان محمد مدرسی، مهدی دانش، مهدی کرمانی.

اجرای این پژوهش بدون حمایت و کمک مالی و معنوی مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد امکان‌پذیر نبود. از ریاست آن مرکز، جناب دکتر خادمی و کارکنان محترم آن مرکز نهایت تشکر را دارم. از مدیران و کارشناسان دلسوز و توانمند شهرداری ثامن و شرکت‌هایی که در نوسازی منطقه ثامن نقش دارند و در طول اجرای این پژوهش‌ با روی گشوده پذیرای پژوهشگر بودند، تشکر می‌کنم. از جمله جناب مهندس برزویی، جناب مهندس نوروزی، جناب مهندس دهقانی، آقایان خراسانی، طباطبائی، جعفرزاده، و امیراحمدی.

فهرست

فصل یکم: مقدمه

۱٫ کنش جمعی و نوسازی شهری

۲٫ مسئله «نوسازی شهری»

فصل دوم: پیشینه همکاری کنشگران در نوسازی شهری

۱٫ چیستی نوسازی شهری

۲٫ بررسی پنج مورد نوسازی شهری

۳٫ نقش همکاری ساکنان در موفقیت برنامه‌های نوسازی

۴٫ مدل تحلیلی همکاری در برنامه‌های نوسازی شهری

فصل سوم: اعتماد و همکاری در نوسازی شهری

۱٫ اعتماد و اطمینان           

۲٫ کنش‌های جمعی

۳٫ چهارچوب نظری

۴٫ پرسش‌های تجربی پژوهش

فصل چهارم: روش‌های جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها

۱٫ رهیافت پژوهش

۲٫ مطالعه موردی

۳٫ ویژگی‌های روشی «مورد» مطالعه

۴٫ شبیه‌سازی اجتماعی: مدل‌سازی عامل‌محور

فصل پنجم: معرفی مورد مطالعه و یافته‌های تجربی

۱ معرفی «مورد» مطالعه

۲٫ یافته‌های تجربی

فصل ششم: نتیجه‌گیری

۱٫ بحث در یافته‌ها

۲٫ پیشنهادهای کاربردی

۳٫ مشکلات پژوهش‌ و پیشنهادات موضوعی