پیشینه مناطق آزاد تجاری

ایجاد منطقه آزاد از جمله اقدامات در راستای حذف موانع و محدودیت­های تجاری تلقی می­شود. پیشگام حقیقی مناطق آزاد تجاری، بندر آزاد هامبورگ است که در سال ۱۸۸۸ پایه­گذاری شد. برای تولیدات صورت گرفته در این بندر، مشروط برآنکه با صنایع داخلی کشور به رقابت پرداخته و بطور مستمر در جهت صادرات حرکت کنند امتیارات خاص اعطاء شد. موفقیت­های چشم­گیر بندرآزاد هامبورگ، ایجاد مناطق آزاد دیگر را به ویژه در اروپا باعث شد.

کپنهاگ در سال ۱۸۹۴، دانزیک (لهستان) در سال ۱۸۹۸ و بنادر مالمو، هانگو، فیدم و تریست در اروپا، سنگاپور، هنگ کنگ، ماکائو در آسیا در زمره بنادر آزادی بودند که به تدریج تا قبل از جنگ جهانی دوم ایجاد شدند. در آمریکا تا تصویب لایحه مناطق تجارت خارجی در سال ۱۹۳۴، منطقه آزاد تجاری وجود نداشت اما پس از تصویب این قانون به تدریج مناطق آزاد تأسیس گردید. در سال ۱۹۷۰ تعداد این مناطق(FTZ) به ۱۷ مورد رسید. ( این روند به گونه ای شتاب گرفت که در سال ۲۰۰۲ تعداد مناطق تجارت ( خارجی آمریکا به ۲۴۰ مورد رسید).

در طی دهه هفتاد به تدریج بر تعداد مناطق آزاد، در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه افزوده شد. در سال ۱۹۷۴ تعداد مناطق آزاد، ۳۴ منطقه در ۲۰ کشور بود. در سال ۱۹۷۹ این تعداد به ۵۷ منطقه در ۲۹ کشور رسید. در دهه هشتاد ۲۰ منطقه آزاد دیگر(منطقه پردازش صادرات) در آسیا و به همین تعداد نیز در منطقه کاراییب و آمریکای لاتین آغاز به فعالیت نمودند. همچنین شش منطقه آزاد نیز در خاورمیانه تأسیس شدند. تداوم این روند در دهه ۹۰ به گونه­ای بود که تا سال ۱۹۹۷ در ۱۰۲ کشور جهان تعداد ۸۴۷ منطقه آزاد تجاری یا منطقه پردازش صادرات وجود داشت که از این میان ۵۲% مناطق آزاد (۴۴۲ منطقه) مربوط به سه کشور چین، مکزیک و آمریکا بود. امروزه در ۱۲۸ کشور جهان منطقه آزاد تجاری قرار دارد.

در کشورهای بزرگی مانند هند و چین، مناطق آزاد مهمترین عامل تغییر تفکر اقتصادی در این کشورها و همسویی و تعامل اقتصاد ملی آنها با اقتصاد جهانی است. این دو کشور از ابزار منطقه آزاد به خوبی در راستای آزادسازی اقتصاد خویش بهره گرفته و توانسته­اند با تغییر قوانین و مقررات در راه جذب سرمایه­گذاری خارجی و ایجاد فضای مناسب توسعه از تکنولوژی و علم دیگران بهره گیرند. هند و چین با افزایش تعداد مناطق آزاد، فرایند تعامل اقتصاد ملی با اقتصاد جهانی را با سرعت بیش­تری دنبال کرده و قوانین، مقررات و سیاست کلی اقتصاد خود را با اقتصاد جهانی هماهنگ ساخته­اند.

سازمان­های گوناگون بین­المللی نظرات متفاوتی در مورد مناطق آزاد دارند. یونیدو_سازمان توسعه ملل متحد_ مناطق آزاد را وسیله­ای برای تشویق توسعه صنعتی با هدف صدور کالای صنعتی می­داند.

علاوه بر افزایش تعداد مناطق آزاد در جهان، اهداف تأسیس مناطق آزاد در جهان نیز متحول شده است. در حالی که تا قبل از جنگ جهانی دوم هدف از تأسیس مناطق آزاد عمدتاً عبارت بود از:

– انبارداری

– انتقال کالا از یک وسیله نقلیه به وسیله نقلیه دیگر

– صادرات مجدد کالا

پس از جنگ جهانی دوم به ویژه پس از تاسیس منطقه آزاد شانون در سال ۱۹۵۵ در ایرلند ، کار کرد جدیدی برای مناطق آزاد که همانا پردازش صادرات بود شکل گرفت. این کارکرد جدید سبب توجه بیش از پیش کشورهای در حال توسعه به مناطق آزاد و گسترش این مناطق در این کشورها شد. هند اولین کشور در حال توسعه ای بود که اقدام به تأسیس منطقه پردازش صادرات در سال ۱۹۶۵ نمود.

به هرحال اهداف مناطق آزاد در حالت جدید آن را می­توان شامل موارد زیر دانست:

– جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی

– ایجاد اشتغال

– گسترش صادرات

– جذب تکنولوژی

در ایران نیز تفکر ایجاد مناطق آزاد تجاری، حدود پنجاه و هفت سال پیش (سال ۱۳۳۰) شکل گرفت و با تدوین برنامه اول توسعه به دولت اجازه داده شد تا در سه نقطه اقدام به تأسیس مناطق آزاد تجاری صنعتی کند. در سال ۱۳۶۹ طرح اداره مناطق آزاد تجاری صنعتی توسط شورای اقتصاد تصویب شد و در سال ۱۳۷۱ دبیرخانه شورای عالی مناطق آ زاد شکل گرفت. در سال ۱۳۷۲ قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری صنعتی در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید، که هدف از ایجاد چنین مناطقی را تسریع در امور زیربنایی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی، سرمایه­گذاری و افزایش درآمد عمومی، ایجاد اشتغال سالم و مولد، تنظیم بازار کار و کالا، حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه­ای، تولید و صادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی و ارائه خدمات عمومی بر می­شمرد.

بر این اساس به دولت اجازه داده­شد تا سه منطقه کیش، قشم و چابهار را بعنوان مناطق آزاد تجاری و صنعتی، براساس موازین قانونی اداره کند. رسالت اصلی مناطق آزاد، کسب درآمد ارزی و تولید ثروت است که از طرق مختلفی چون ترانزیت، انبارداری، خدمات بازرگانی، برگزاری نمایشگاه­های تخصصی و همایش­ها، فروش برگ سبز و عوارض ورود کالا قابل حصول می­باشد.

آمارها نشان می­دهد که مناطق آزادِ سه­گانه کشور طی سال­های ۸۳-۱۳۸۰ معادل ۷/۱۲۶ میلیون دلار درآمد ارزی کسب کرده­اند که بیش­ترین میزان آن ( ۵/۱۱۷ میلیون دلار) به منطقه کیش و کم­ترین میزان آن(۷/۲ میلیون دلار) به منطقه قشم اختصاص یافته­است.

فرستنده: خانم زهرا جوهری