بافت فرسوده

بافت فرسوده چیست ؟
در ابتدا به تعریف و شاخص های شناسایی بافت های فرسوده و آسیب پذیر می پردازیم.
به استناد مصوبه جلسه مورخ ۱۶/۳/۸۴ شورای عالی شهرسازی ومعماری ایران درخصوص بافتهای فرسوده شهری بدینوسیله تعاریف ، ساختار ، نوع ، مرجع ومستندات قانونی مداخله در بافتهای فرسوده شهری بشرح ذیل مورد تصویب اعضاء شورای عالی شهرسازی ومعماری قرارگرفت .
بافت های فرسوده شهری (تعاریف وساختارمداخله – نوع بافت ، نوع مداخله ، مرجع قانونی مداخله ، مستندات قانونی مداخله )
مقدمه
برای آسان شدن شناخت بافت های فرسوده شهری وضابطه مند شدن شرایط مداخله در آن دسته از شهرهای کشور که با این پدیده رویارو می باشند ، نگاشته شده است .
گستردگی بافت های فرسوده در بیشتر شهرهای کشور و اهمیت پرداختن همزمان بدان ایجاب می کنند تا ازیک سو کلیه مشاوران ، نهادهای مشارکت کننده و یا دستگاههای مداخله کننده از ادبیات فنی یکسان و سازگار با ادبیات جهانی بهره گیرند ، و از سوی دیگر برای جلوگیری از اقدامات موازی و هدررفتن منابع در حین جلب مشارکت گسترده همگان ، واژگان کلیدی ، وساختار مداخله یکپارچه و هم پیوند نیروهای موثر ، دراین مصوبه تعریف وتعیین گردد .
این مصوبه با مبنا قراردادن چهارعامل اصلی تدوین شده است ، این عوامل عبارتند از :
– نوع بافت
– نوع مداخله
– مرجع قانونی مداخله
– مستندات قانونی مداخله
قابل ذکراست ویژگی ها وشاخص های شناسایی بافت های فرسوده به تفضیل در ” دفترچه راهنمای شناسایی ومداخله دربافت های فرسوده ” آمده است .
تعاریف
بافت : بافت گسترده ای هم پیوند است که از بناها ، راهها ، مجموعه ها ، فضاها ، تاسیسات وتجهیزات شهری ویا ترکیبی از آنها تشکیل شده است
۱- انواع بافت ها
بافت های فرسوده به سه دسته :
الف – بافت های دارای میراث فرهنگی
ب – بافت های شهری (فاقد میراث فرهنگی )
ج – بافت های حاشیه ای (سکونتگاههای غیررسمی ) تقسیم می گردند .
الف – بافت های دارای میراث های شهری
بافت های دارای میراث های شهری بافت هایی هستند که دربرگیرنده آثار بجای مانده از گذشته وجایگزین ناپذیری هستند که می توانند در آگاهی جوامع از ارزشهای فرهنگی وگذشته خود کمک کند . حفظ آنها علاوه بر، برانگیختن غرور ملی و ایجاد حس هویت ، بر کیفیت زندگی نیز می افزاید . این آثار که به یکی ازسه دوره باستان ، دوره تاریخی و یا معاصر تعلق دارد ، یا به ثبت آثارملی رسیده اند و یا درلیست میراث های با ارزش سازمان میراث فرهنگی وگردشگری قرار می گیرند .
ب – بافت های شهری (فاقد میراث شهری )
بافت های شهری (فاقد میراث شهری ) بافت هایی هستند که درمحدوده قانونی قرار دارند ، دارای مالکیت رسمی وقانونی اند . اما ازنظر برخورداری ازامینی ، استحکام وخدمات شهری دچار کمبود هستند .
ج – بافت های حاشیه ای (سکونتگاههای غیررسمی )
بافت های حاشیه ای (سکونتگاههای غیررسمی ) ، بافتهایی هستند که دربیشتر درحاشیه شهرها وکلان شهرهای کشور قراردارند و خارج ازبرنامه رسمی توسعه شکل گرفته اند . ساکنین این بافت ها را گروه های کم درآمد ومهاجران روستایی وتهیدست شهری تشکیل می دهند . این بافت های خودرو که با سرعت ساخته شده اند فاقد ایمنی ، استحکام ، امنیت اجتماعی ، خدمات و زیرساخت های شهری می باشند .
۲- انواع مداخله
انواع مداخله براساس میزان وفاداری به گذشته درسه گروه بهسازی ، نوسازی ، بازسازی قرارمی گیرند ، این سه نوع مداخله هریک طیف گسترده ای از اقدامات را برحسب نیاز شامل می شوند .
الف – بهسازی (Improvement  ) :
دراین نوع مداخله اصل بر وفاداری به گذشته وحفظ آثار هویت بخش درآنهاست . فعالیت بهسازی با هدف استفاده ازامکانات بالقوه وبالفعل موجود وتقویت جنبه های مثبت ، وتضعیف جنبه های منفی از طریق حمایت (Protection) ، مراقبت (Preservation ) ، نگهداری (Maintenance) ، حفاظت (Conservation) ، احیا (Restoration) ، استحکام بخشی ( Consolidation) ، وتعمیر(Repair ) صورت می پذیرد . دخالت دراین بافتها مستلزم رعایت ضوابط ومقررات سازمان میراث فرهنگی می باشد .
ب – نوسازی ( Renovation ) :
دراین نوع مداخله حد وفاداری به گذشته ازانعطاف پذیری بیشتری برخوردار است وبرحسب مورد ازمداخله اندک تا تغییر را می تواند شامل گردد . فعالیت نوسازی باهدف افزایش کارآیی وبهره وری ، بازگرداندن حیات شهری به بافت می باشد و ازطریق نوکردن (Renewal ) ، توان بخشی ( Rehabilitation ) ، تجدید حیات (Revitalization ) ، انطباق ( Adaptation) ، دگرگونی (Conversion) صورت می پذیرد .
ج – بازسازی ( Reconstruction):
دراین نوع مداخله نه تنها هیچ الزامی برای حفظ گذشته وجود ندارد بلکه باهدف ایجاد شرایط جدید زیستی وکالبدی – فضایی وازطریق تخریب (Demolition) ، پاکسازی ( Clearance) ، دوباره سازی (Rebuilding ) صورت می پذیرد .
۳-مراجع قانونی مداخله
سه مرجع اصلی مداخله دربافت ها عبارتند از سازمان میراث فرهنگی وگردشگری ، شرکت عمران وبهسازی شهری وشهرداری ها که هریک  درچهارچوب اختیارات قانونی خود و با استناد به مستندات قانونی دربافت ها دخالت می کنند . بدیهی است که درمواردی میان فعالیت مراجع هم پوشانی وجود دارد که این امر از طریق مستندات قانونی قابل حل است .
الف – سازمان میراث فرهنگی وگردشگری
سازمان میراث فرهنگی وگردشگری براساس مستندات قانونی تعیین شده ، دامنه فعالیت این سازمان ازبهسازی تا نوسازی را شامل می شود .

ب – شرکت عمران وبهسازی شهری ایران
شرکت عمران وبهسازی شهری ایران به عنوان شرکت مادر تخصصی بیشترین نقش ومسئولیت برای دخالت در بافت ها را به عهده دارد . دامنه فعالیت این شرکت ازبهسازی بافت ( این امر به مفهوم بهسازی آثار ثبت شده تاریخی نمی باشد ) آغاز شده تا نوسازی وبازسازی را در برمی گیرد .
ج – شهرداری
شهرداری ها براساس مستندات قانونی خود در بافت ها مداخله می کنند . دامنه فعالیت شهرداری از نوسازی تا بازسازی را شامل می شود .
شاخص‌های شناسایی بافت‌های فرسوده
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در سومین جلسه در تاریخ ۱۱/۲/۸۵ براساس مصوبه مورخ ۱۶/۳/۸۴ خود ۳ شاخص‌ زیر را جهت شناسایی بافت‌های فرسوده در این مرحله مورد تصویب قرار داد و مقرر نمود دبیرخانه برای مواردی که این شاخص‌ها امکان معرفی و شناسایی در پهنه‌هایی را ناممکن می‌سازد، بررسی و راه کار مناسب جهت تصمیم‌گیری به شورا ارایه نماید.
شاخص ۱؛ ریز دانگی: بلوک‌هایی که بیش از ۵۰% پلاک‌های آنها مساحت کمتر از ۲۰۰ متر مربع دارند.
شاخص ۲؛ ناپایداری: بلوک‌هایی که بیش از ۵۰% بناهای آن ناپایدار و فاقد سیستم سازه است.
شاخص ۳؛ نفوذناپذیری: بلوک‌هایی که بیش از ۵۰% معابر آن عرض کمتر از ۶ متر دارند.

در واقع اگر این ۳ مشخصه در یک بلوک شهری وجود داشته باشد، حتی در مقیاس
۵۰ درصد، آن منطقه بافت فرسوده قلمداد می‌شود. در واقع  بخشی از شهر که بیش از
۵۰ درصد آن ناپایدار و عرض معابر آن کمتر از ۶ متر و املاک آن عرصه‌ای کمتر از ۲۰۰ متر داشته باشد، آن قسمت از شهر بافت فرسوده است.
در شهر اصفهان با توجه به این ویژگی ۲۱۵۷ هکتار از مساحت این شهر را بافت فرسوده تشکیل می‌دهد؛ یعنی در حدود ۱۳ درصد کل مساحت شهر.
این تعریف البته تعریفی علمی است، اما کارشناسان معتقدند که بافت فرسوده علاوه بر این شاخص‌ها، به لحاظ اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی نیز دچار مشکل است. در واقع بافت فرسوده از چرخه اقتصادی شهر خارج شده ‌است و اقدامات نوسازی در آن انجام نمی‌شود و در نتیجه سرمایه‌ها از آن خارج می‌شود.
رویکرد به بافت فرسوده
هم‌اکنون حدود ۷۰ هزار هکتار بافت فرسوده در کشور شناسایی شده که حدود ۷ هزار هکتار  بافت فرسوده در در استان اصفهان شناسایی شده است که، ۲۱۵۷ هکتار آن متعلق به شهر اصفهان، ۷۷۲ هکتار شهر کاشان، ۳۷۷ هکتار شهر مبارکه، ۵۷۰ هکتار شهر نجف آباد و ۴۱۹ هکتار شهر خمینی شهر می باشد.
برای بهسازی و نوسازی هر هکتار بافت فرسوده در شهرهای ایران حدود ۱۰۰ میلیارد ریال سرمایه گذاری جدید مورد نیاز است. از این رو توجه به بافت های فرسوده بارها از سوی صاحب نظران تاکید شده و بحث های بسیاری پیرامون آن شکل گرفته است.
راه کارهایی برای نوسازی بافت های فرسوده
طی سالیان گذشته ،دولت و شهرداری ها راهکارهای مختلفی رادرجهت احیا ، و بازسازی بافتهای فرسوده شهری تجربه کرده است، اما حجم عظیمی از بافتهای فرسوده موجود ونیمه کاره ماندن و طولانی شدن اجرای بسیاری از این پروژه ها نشان از ناکافی بودن این مدل ها دارد ؛ درواقع مشکل اصلی پیش روی پروژه ها تامین منابع مالی هنگفتی است که برای احیای این گونه بافتها مورد نیاز است .
احیا ، نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده اتفاق نمی افتد مگر اینکه این مسئله توسط مردم (نوسازی مشارکتی) و باتوجیه کامل آنان صورت پذیرد و تا زمانی که دراحیای بافتهای فرسوده ، منافع ساکنان در نظر گرفته نشود نمی توان به احیای سریع بافتهای فرسوده امید داشت . و برای اینکه این اتفاق بیفتد باید دولت و نهاد های عمومی (اعم از شهرداری ها و…) اعتماد مردم را بدست بیاورند . علاوه بر رضایت ساکنان باید اجرای اصول شهرسازی ، معماری واقتصادی شهری با توجه به قابلیت سنجی ویژه همان منطقه صورت گیرد و با دیدی همه جانبه ، نسبت به احیای بافت اقدام شود .برای دستیابی به این هدف باید بسترها و زیر ساختها ی لازم برای طرح فراهم شود .
بافت های فرسوده محدوده های آسیب پذیر شهر در برابر مخاطرات طبیعی (به ویژه زلزله) به شمار می آیند که نیازمند برنامه ریزی و مداخله هماهنگ برای سامان یابی هستند .
از جمله مزایای بهسازی و نوسازی بافتهای شهری ، حفظ و صیانت ازسرمایه و منابع انسانی و کاهش صدمات و تلفات ناشی از زلزله است که با هیچ معیاری قابل ارزش گذاری نیست در کنار آن بهینه سازی استفاده از زمین با ارتقای شاخص نفر درهکتار و کاهش اراضی بایر و رها شده دردرون شهرها به استفاده از ظرفیت بالای جمعیت پذیری مناطق یادشده منجر خواهد شد .
کاهش هزینه های اسکان سرریزجمعیت ، کاهش هزینه های نگهداری شهرها کاهش هزینه های امنیتی و انتظامی شهرها ، کاهش هزینه های رفت و آمد خانوارها و کاهش مصرف انرژی و آلودگی هوا از دیگرمزایای اجرای این سیاست است .
حفظ محیط زیست و منابع طبیعی در حاشیه شهرهای بزرگ و در نهایت تخصیص بهینه منابع ملی (باجلوگیری از ، آسیب باغ ها و اراضی کشاورزی و نظایر آن ) از جمله نتایجی است که از احیا و نوسازی بافت های فرسوده شهری حاصل خواهد شد .
از جمله مشکلات اقتصادی بافت‌های فرسوده شهری می‌توان به وضعیت نامطلوب اشتغال و درآمد و در نتیجه کم‌بضاعتی مالی و اقتصادی ساکنان، موقعیت و ارزش اقتصادی زمین، تغییر الگوی مصرف، سرمایه‌گذاری نامتعادل در امور عمرانی شهر، مالیات و عوارض شهری و ضعف همکاری نهادها و مؤسسات اقتصادی، فرهنگی در توسعه اقتصادی- اجتماعی بافت قدیم اشاره کرد.
برای جلوگیری از راکد شدن این مناطق باید تدبیر مناسب اندیشید و با تحرک بخشیدن، احیا و بازسازی مناطقی که پویایی خود را از دست داده‌اند حیاتی دوباره بخشید و مانع از غیرفعال بودن و تحمیل هزینه به شهر گشت.
شرکت عمران و مسکن سازان استان اصفهان
شرکت عمران و بهسازی شهری ایران به عنوان یکی از سازمان های فنی، اجرایی و مدیریتی وزارت مسکن و شهرسازی با رسالت تجدید حیات شهری و نیل به شهر پایدار و مشارکتی در سال ۱۳۷۶ تاسیس گردید و در سال ۱۳۸۳ در قالب شرکت مادر تخصصی عمران وبهسازی شهری ایران با هفت شرکت عمران ومسکن سازان منطقه ای زیر مجموعه ،ساماندهی شد که شرکت عمران ومسکن سازان استان اصفهان به عنوان یکی از این شرکتها مشغول به فعالیت در راستای اهداف و سیاستهای شرکت مادر گردید.
هدف از تشکیل شرکت احیاء بهسازی و نوسازی بافتهای قدیمی ، فرسوده و نا بسامان شهری و همچنین مدیریت استفاده بهینه از امکانات مذکور در جهت توسعه درونی شهرها و ارتقای محیط زندگی شهری در چارچوب سیاستهای وزارت مسکن و شهرسازی و شورای عالی شهرسازی و معماری ایران و توسعه و ترویج فعالیتهای فوق الذکر از طریق مشارکت شهرداریها ، ساکنان و مالکان بافتهای مزبور و اشخاص حقیقی و حقوقی میباشد .
توسعه درونی با برنامه ریزی و مدیریت بهینه استفاده از ظرفیت ها و پتانسیل های موجود شهری و مورد نیاز آتی در محدوده قانونی شهرها، هویت بخشی و احیای معماری و شهرسازی ایرانی – اسلامی از طریق اصلاح سیمای شهر به منظور با شکوه سازی محیط زندگی شهری، ساماندهی و انتظام بخشی به فعالیتها، جمعیت و فضا در جهت ایجاد تعادل اقتصادی، اجتماعی و کارکردی در فضاهای زندگی بافت های شهری و نهایتا ارتقا کیفیت محیط شهری از جمله مهمترین اهداف شرکت است.
منابع: قوانین شورای عالی معماری و شهرسازی
اساسنامه شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران