تأثیر آیین محرم بر کالبد شهرسنّتی در دوره معاصر ‏(مورد مطالعه: شهر آران و بیدگل)

تأثیر آیین محرم بر کالبد شهرسنّتی در دوره معاصر ‏(مورد مطالعه: شهر آران و بیدگل)

چکیده
آیین به عنوان موضوعی جدانشدنی از زندگی بشر از دیرباز تاکنون در ارتباطی تنگاتنگ با وی بوده است. در ایران پس از اسلام مهم‌ترین و ‏تأثیرگذارترین آیین، دین اسلام و آیین محرم است. استخوان‌بندی شهرهای سنتی ایران براساس همین نگرش شکل‌گرفته و به همین خاطر دارای اصولی ‏است که به آن نام شهر اسلامی داده شده‌است. گرچه عوامل مؤثر دیگری نیز در ساخت شهر اسلامی نقش داشته، اما همان‌طور که از اسم آن برمی‌آید ‏مهم‌ترین عامل اسلامی بودن، دیدگاه مردمان شهر است. آیین محرم نیز در واقع یک آیین دسته جمعی است که هر ساله تکرار می‌شود. این مراسم هم ‏بصورت ثابت (همچون ایجاد حسینیه‌ها و تکایا) و هم بصورت موقت (همچون بیرق و خیمه در زمان اجرای مراسم) بر روی کالبد و ظاهر شهر تأثیر گذاشته ‏است. تمامی این عناصر بر روی مخاطب مؤثر بوده و هر بار با تکرار این مراسم در ذهن وی زنده می‌گردد و پس از سال‌های متمادی به شکل عناصری ‏خاطره برانگیز و هویّت بخش در آمده‌اند و منظری آیینی را برای شهر به وجود آورده‌اند. آنچه در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است یافتن عامل ‏اصلی تأثیرگذار بر کالبد امروز شهر سنتی است. در کالبد بافت‌های تاریخی در دوره معاصر در شهرهای مختلف تغییر و تحولات بسیاری رخ داده است که ‏با نگرش‌ها و روش‌های مختلفی انجام گشته است.  اما آیا این تغییرات بر اساس اصل اولیه ایجاد این بافت‌ها یعنی همان آیین ایجاد گشته و یا از عاملی ‏دیگر سرچشمه می‌گیرد. برای پاسخ به این پرسش شهر کوچکی به نام آران و بیدگل به عنوان نمونه موردی انتخاب شده است که در جوار کویر مرنجاب در ‏نزدیکی کاشان قرار گرفته و در مسیر عبوری نبوده و هنوز بسیاری از نشانه‌های فرهنگی برخاسته از هویّت شهری خود را حفظ نموده است. یکی از همین ‏نشانه‌های فرهنگی، آیین های مذهبی است که منظر شهرهای اسلامی ما بر اساس آن شکل گرفته‌است. آیین‌های مذهبی و به طور اخص آیین محرم  ‏اثر‌گذاری بسیاری بر فرهنگ مردمان این دیار داشته و خود عاملی مؤثر در بالا بردن سطح سرمایه‌های محلی بافت تاریخی فرسوده این شهر نسبت به ‏موارد مشابه آن بوده است. برای شناخت تأثیرات آیین بر کالبد محلات امروز آران و بیدگل، بایست ابتدا فرهنگ مردمی را بشناسیم که این آیین در میان ‏آنهاست.  به همین علت از مشاهده و بررسی حضوری برای کسب دانش محیطی- اجتماعی استفاده شد. با حضور در شهر و میان مردم در زمان محرم و ‏غیر آن، سعی در درک هر چه بهتر این آیین، نحوه برگزاری آن و شناخت بافت اجتماعی شده است. بنابراین روش تحقیق کیفی می‌باشد. در همین راستا ‏چند مرکز محله قدیمی شهر به عنوان قطب های اصلی تأثیر آیین بر کالبد شهر در دو دوره تاریخی (معاصر و ۱۳۳۵) از دیدگاه کالبدی مورد تحلیل قرار ‏گرفت و تغییرات آن در دوره معاصر مشخص شد. همراه با این موضوع، ویژگی‌های اجتماعی مردم و نحوه برگزاری آیین محرم با حضور در کنار مردم، مورد ‏تحلیل قرار گرفت. در عین حال چگونگی احیای بافت تاریخی فرسوده شهری آران و بیدگل توسط مدیریت شهری و تعامل میان مردم و مدیریت شهری ‏مورد کنکاش قرار گرفت. نتایج این تحلیل‌ها در کنار هم نشان دهنده تأثیر آیین محرم به عنوان قوی‌ترین عامل اثرگذار بر تحولات بافت تاریخی دوره ‏معاصر در این شهر است.‎

واژگان کلیدی: آیین، محرم، حسینیه، مرکز محله، منظر ذهنی

متن کامل مقاله