توریسم با علایق ویژه

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

معاونت گردشگری

برنامه جامع افزایش تورهای ورودی

و تقویت توان فنی تورگردانان ایران

گزارش شماره ۱

توریسم با علایق ویژه

تعاریف و مفاهیم

        (ویراست نخست-برای بحث و بررسی)

فروردین ۱۳۸۷

مقدمه

برج ایفل یکی از بارزترین نمادهای گردشگری است. این بنا، نماد شهر پاریس  و از جهتی، نماد خود گردشگری است. این برج هیچ کاربرد خاصی غیر از کاربرد گردشگری ندارد و دیدار از پاریس بدون بازدید از این بنای تاریخی تقریبا غیرقابل تصور است. اما هیچ گردشگری برای بار دوم زحمت دیدن این کوه آهن را به خود نمی‌دهد. در مقابل، علاقمندان به تفریحاتی مانند ماهیگیری در سال چندین و چند بار در برنامه‌های مربوط به این تفریحات شرکت می‌کنند و از مشتریان ثابت چنین برنامه‌هایی محسوب می‌شوند.

***

گردشگری در بسیاری از شهرها و مناطق توریستی جهان به صورت سنتی و برای جذب گردشگر عام برنامه‌ریزی و اداره می‌شود اما از بیش از یک دهه پیش تنوع فعالیت‌ها در شهرها و مناطق مقصد گردشگران از یک سو و تغییر شیوه‌های زندگی در کشور‌های توسعه یافته از سوی دیگر موجب شد که تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌ها معطوف به جذب گردشگران خاص با علایق ویژه شود. در توضیح این موضوع باید گفت که امروز جهانگردان مشکل‌پسندتر شده‌اند و در جستجوی محصولات گردشگری هستند که علایق خاص‌شان را برآورده کند؛ علایقی مانند تحصیل، ماجراجویی، درمان جسمی و آرامش روحی، ورزش، تجارت و… .

از سوی دیگر در کشورهای توسعه‌یافته، فعالیت‌های داخل منزل مانند باغبانی، تماشای تلویزیون، استفاده از کامپیوتر و همچنین فشار کار باعث شده که نگاه به برنامه‌های گذران وقت در خارج خانه نظیر سفر و جهانگردی سختگیرانه‌تر و گرایش به تعطیلات کوتاه مدت با برنامه‌ای خاص بیشتر شود. برای نمونه باید گفت که ۳۰ درصد استرالیایی‌ها اصلا به تعطیلات سالیانه نمی‌روند، اما در عوض تمایل به گذران وقت در خانه و انجام کارهایی نظیر تعمیرات و رسیدگی به کارهای خانه بیشتر شده است و دلیل آن هم این است که اغلب آنها این نوع وقت گذرانی را نوعی سرمایه‌گذاری شخصی می‌دانند. بدین ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که تفریح به تنهایی نمی‌تواند انگیزه سفر به مناطق گردشگری باشد بلکه گردشگران باید مجاب شوند که سفر به یک شهر و منطقه گردشگری می‌تواند یک سرمایه‌گذاری شخصی باشد نه صرفا تفریح؛ سرمایه‌گذاری برای:

رشد و سلامت جسمی و روحی

فراگیری و آموزش

سرمایه‌گذاری توسعه تجارت و ایجاد روابط

تقویت هویت فردی و آرامش درونی

پیشرفت موقعیت اجتماعی

بدین ترتیب رقابت برای جلب اوقات فراغت اندکی که باقی مانده بیشتر شده و شهرهای مقصد سفر، برنامه‌های گردشگری متنوعی برای جلب سلیقه افراد ارائه می‌کنند. در این بین وجود تنوع محصولات برای جلب گردشگر خاص در شهر یا مقصد گردشگری، گردشگر را تشویق می‌کند که سفر به آن مقاصد را نه فقط تفریح، که نوعی سرمایه‌گذاری شخصی ببیند. بعضی از شهرها و مناطق توریستی به دلیل ارائه محصولات متنوع گردشگری در گذشته، امروز نیز در جذب گردشگر با علایق خاص موفق‌تر عمل می‌کنند. در این گزارش به نمونه‌های بازار گردشگری علایق خاص اشاره شده که گردشگری سلامت به عنوان شاخص‌ترین نوع گردشگری با علایق خاص به شرح و تفصیل بیشتری معرفی شده است.

نمونه‌های بازار علایق خاص در یک شهر یا منطقه گردشگری

۱-     گردشگری سلامت:

 گردشگری سلامت و درمان همیشه وجود داشته است ولی تا قبل از قرن هیجدهم اهمیت چندانی برای آن قائل نبودند. در بسیاری از نقاط دنیا از جمله انگلستان این گردشگری به شهرهای دارای چشمه‌های آب گرم اختصاص داشت و عموما مناطقی که آبهای معدنی داشتند برای درمان امراض مختلف از بیماریهای روده‌ای گرفته تا کبدی و برونشیت مورد توجه قرار می‌گرفتند. حمام آب گرم بسیار متداول بود ولی استفاده از بوکستون، هاروگیت و چاههای تون برنج نیز در کنار دیگر روش‌های درمانی رونق گرفتند. البته مردم برای سرگرمی و تفریح هم به این مناطق سر میزدند به ویژه برای استفاده از آبها، چشمه‌های آب گرم قاره‌ای هم مسافران بسیاری را در قرن نوزدهم جذب می‌کردند.

می توان گفت که بریتانیا مرکز استفاده از سواحل در ایام تعطیل بود در سفر به سواحل مردم سعی می‌کردند از روشهای تفریح دولتمردان تقلید کنند. جرج سوم پادشاه بریتانیا هرگاه دچار ناخوشی می‌شد به طور مستمر به وپموت میرفت در آن زمان برخی از پزشکان حمام گرفتن با آب دریا را برای درمان توصیه می‌کردند. این رویه به کمک جورج چهارم به رویه عمومی تبدیل شد.

امروز یکی از رو به رشدترین نمونه‌های گردشگری، گردشگری بهبود و سلامت است که به برخی از دلایل و انگیزه‌های گردشگران این حوزه اشاره می‌شود:

* بهبود و سلامت بدن و فکر(برنامه‌های کاهش وزن، سلامتی بدنی بیشتر و مدیریت استرس)

* استراحت و تمدد اعصاب

* استفاده از امکانات و خدمات پزشکی(مانند جراحی‌های تخصصی)

* استفاده از ویژگی‌های آب و هوایی و طبیعی یک منطقه برای آرامش تن و روان

همانطور که می‌بینیم گردشگران سلامت لزوما بیمار نیستند. در حقیقت بیشتر این افراد به دنبال تقویت تن و روان و استفاده از امکاناتی برای این منظور هستند. در این میان ارائه دهندگان خدمات در این بخش هم مشتریان خود را به اقدامات پیشگیرانه تشویق می‌کنند.

۱-۱- طبیعت درمانی: یکی از شاخه‌های گردشگری سلامت، طبیعت درمانی است که بر ویژگی‌های آب و هوایی و طبیعی منطقه تکیه دارد و پتانسیل‌های آن در ایران نیز بسیار دیده می‌شود. استفاده از اثرات شفابخش چشمه‌های آب گرم برای درمان بیماری‌ها، در پزشکی نوین از جایگاهی ویژه‌ای برخوردار بوده و توصیه می‌شود. به همین دلیل در سراسر جهان مناطقی که دارای چشمه‌های آب گرم حاوی املاح مفید هستند، از جمله جاذبه‌های گردشگری محسوب می‌شوند. در ایران نیز شمار، کیفیت و پراکنش چشمه‌های آب گرم به گونه‌ای است که می‌تواند طبیعت درمانی با استفاده از آب‌های طبیعی را به عنوان یکی از مهمترین منابع گردشگری کشور معرفی کند. بیشتر چشمه‌های آب گرم ایران در دامنه‌های البرز قرار دارد، با وجود این، شمار چشمه‌های آب گرم در دیگر نقاط کشور نیز جالب توجه است. در ایران به جز چشمه‌ها، برخی دیگر از انواع طبیعت درمانی، همچون لجن درمانی نیز در مناطقی همچون دریاچه ارومیه و دامنه‌های کوه تفتان در بلوچستان رواج دارد.

یکی دیگر از شیوه‌های طبیعت درمانی استفاده از نقاهتگاه‌های ییلاقی است که در ایران نیز معمول است. برخی از این نقاهتگاه‌ها همچون کلاردشت و جواهرده در مازندران، دیلمان در گیلان، شاندیز در مشهد و سردشت از شهرت ملی (و برای مناطقی همچون کلاردشت و جواهرده بین‌المللی) برخوردارند. اما برخی از این مناطق را می‌توان به عنوان قطب بین‌المللی در نظر گرفت. مجموعه چشمه‌های آب گرم سرعین با توجه به کیفیت آبهای آن و نیز جغرافیای طبیعی و چشم‌انداز‌های پیرامون قطعا می‌تواند یکی از قطب‌های بین‌المللی طبیعت درمانی در جهان باشد.

در سالهای اخیر اثر شفابخش لجن‌های ارومیه نیز بازتاب محدودی در نشریات پزشکی جهان داشته است. همچنین شهرت جواهرده  موجب شده است که به عنوان پررونق‌ترین نقاهتگاه ییلاقی همه سالها تابستان پذیرای دهها توریست عرب به ویژه از کشور کویت باشد. کلاردشت نیز از این نظر توفیقاتی داشته است. آب گرم گنو در استان هرمزگان نیز با توجه به نزدیکی آن به منطقه خلیج فارس و در صورت معرفی شایسته، می‌تواند پذیرای علاقمندان به طبیعت درمانی از شیخ‌نشین‌های خلیج فارس باشد. البته بجز موارد نام برده شده، بیش از ۱۰ آبگرم مهم کشور که در مقیاس ملی مورد توجه‌اند، قابلیت جهانی شدن را دارند.

۲-۱- حمام‌های آب گرم: باید توجه داشت که وجود چشمه‌های آب گرم به تنهایی موجب رونق گردشگری سلامت در یک منطقه نمی‌شود و این حوزه از گردشگری با علایق خاص، به امکانات و خدمات اختصاصی و با کیفیت بیشتری نیاز دارد. حمام‌های آب گرم، که معمولا با استفاده از چشمه‌های آب گرم خدماتی را به گردشگران ارائه می‌دهند از جمله شیوه‌های تخصصی جذب گردشگر هدفمند است. محصولات حمام‌های آب گرم معمولا به ۴ دسته تقسیم می‌شود:

* حمام آب گرم روزانه: مرکزی برای ارائه خدمات تخصصی در یک روز.

* حمام آب گرم مقصدی: مرکزی که علاوه بر حمام آب گرم، خدماتی نظیر منوی غذای سلامتی بخش و برنامه‌ها و راهکارهای بهبود زندگی و بهبود سلامتی ارائه می‌دهد.

* هتل حمام آب گرم: مرکزی در یک هتل که خدمات حمام آب گرم و برنامه سلامتی ارائه می‌دهد.

* حمام آب گرم درمانی: مرکزی که توسط یک یا چند پزشک و متخصص تاسیس شده و هدف اصلیشان ارائه خدمات پزشکی کامل و خدمات بهبودی نقاهت در محیطی دربرگیرنده حمام آب گرم باشد. در چنین محیط‌هایی درمان‌های مکمل و سنتی هم ارائه می‌شود.

۳-۱- دلایل اهمیت بازار گردشگری سلامت در بخش حمام‌های آب گرم: بر اساس اطلاعات مراکز جهانی، تقاضا برای سفر برای بار دوم و سوم به مقاصدی که خدمات گردشگری سلامت ارائه می‌دهند در اروپا، آمریکا و ژاپن بیشتر شده است. البته این رشد بیشتر در در حوزه گردشگران مسن سرپا و گردشگران جوان مرفه و تحصیلکرده مشهود است. همچنین بر اساس اطلاعاتی که سازمان جهانی SPA  (حمام‌های آب گرم) در مورد مراکز بهبود در آمریکا و اروپا منتشر کرده است، مشتریان حمام‌های آب گرم و مراکز گردشگری سلامت معمولا عبارتند از:

-افراد متاهل خانه‌دار که فرزند کمتر از ۱۸ سال ندارند.

-کارمندان تمام وقت

-فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها

در این تحقیق همچنین اعلام شده که میانگین سنی استفاده‌گنندگان از این خدمات ۴۳ سال و میانگین درآمد سالانه آنها ۸۵ هزار دلار است. ضمن اینکه خدمات پوست و صورت و ماساژ بیشترین متقاضی را داشته است.

بررسی این اطلاعات نشان می‌دهد که بازار گردشگری سلامت طیف وسیعی از گردشگران را تحت خدمات خود دارد و این قابلیت را داراست که به یک سرمایه‌گذاری پایدار و شکوفا تبدیل شود. آنچه که مسلم است برای ایجاد بازاری در یک منطقه، وجود ۲ عامل شرط لازم است: وجود مواد اولیه (در اینجا آب‌های گرم معدنی و لجن‌های درمانی) در آن منطقه و وجود مشتری همیشگی. در مورد ایران این ۲ عامل کاملا وجود دارد؛ به وجود مواد اولیه پیشتر اشاره شد اما درباره مشتری دائمی باید گفت که کشورهای حاشیه خلیج فارس در درجه اول به دلیل افزایش حضور گردشگرانشان در ایران در سالهای اخیر و اروپا، ژاپن و کره در درجه دوم به دلیل سابقه حضور گردشگرانشان در کشورمان می‌توانند مشتریان دائمی این مراکز باشند. اما آنچه که حلقه واسط بین این ۲ عامل است ایجاد زیرساخت‌های مناسب و برنامه‌ریزی تقویت مراکز گردشگری سلامت است.

۴-۱-جراحی‌های تخصصی: عمل‌های زیبایی و جراحی‌های تخصصی نیز عامل جذب گردشگران بسیاری در سراسر دنیاست. در ایران رونق جراحی‌های زیبایی موجب افزایش کیفیت این عمل‌ها شده است. بیمارستان‌ها و جراحی شیراز، قشم، کیش و تهران می‌توانند میزبان گردشگران خارجی و به خصوص از حوزه کشورهای حاشیه خلیج فارس باشند.

نکته نخست: آنچه که در مورد گردشگری علایق خاص به ویژه گردشگری سلامت باید مورد توجه قرار گیرد این است که رونق خدمات گردشگری علایق خاص باعث شهرت هرچه بیشتر آن منطقه در حوزه فعالیت تخصصی گردشگری خود می‌شود و این موضوع موجب افزایش هرچه بیشتر امکانات و مراکز خدماتی در آن حوزه تخصصی گردشگری می‌شود. برای نمونه در مناطقی که گردشگری سلامت رونق پیدا کرده است، بیمارستان‌های تخصصی دولتی و خصوصی در کنار مراکز مختلف پزشکی مانند مراکز طب سنتی و دانشکده‌های متنوع پزشکی راه‌اندازی شده‌اند. این مراکز هم به طور متقابل سرمایه فکری و مهارت‌های تخصصی را برای حمایت از صنعت گردشگری سلامت تامین می‌کنند.

نکته دوم: شکل‌گیری و رونق گردشگری علایق خاص در یک شهر یا منطقه نیاز به طراحی و برنامه‌ریزی دقیق برای توسعه آن منطقه خاص دارد. مدیران منطقه با مشخص شدن تکالیفشان موظف به حرکت در چارچوب برنامه توسعه هستند و توسعه منطقه در این بخش دقیقا به جهت‌گیری‌های مدیریتی در آن نوع از گردشگری خاص دارد.

۲- گردشگری ماجراجویانه:

 گردشگری ماجراجویانه که بسیاری آن را شاخه‌ای از گردشگری ورزشی می‌دانند مورد توجه قشر جوان گردشگر است. شناخت بازار گردشگری ماجراجویانه در یک منطقه جذابیت آن منطقه را چند برابر می‌کند. البته شناخته شدن یک منطقه به عنوان قطب گردشگری ماجراجویانه نیز نیاز به برنامه‌ریزی توسعه محصولات متنوع و بازاریابی برای آن محصولات دارد.

در مورد دلایل اهمیت گردشگری ماجراجویانه باید گفت که این شاخه جزو گردشگری ورزشی محسوب می‌شود و ورزش در هر حال از محبوبیت خاصی برخوردار است. در حال حاضر از هر ۱۰ برنامه تلویزیونی در آمریکا، اروپا و استرالیا، ۶ برنامه محتوای ورزشی دارد و این محبوبیت همچنان رو به افزایش است. ضمن اینکه یک گردشگر ماجراجو حتما با دوستان یا اعضای خائواده خود سفر می‌کند و گروه  مشتریان خیلی زود تکمیل می‌شود.

آب و هوا و طبیعت ایران می‌تواند موقعیت منحصر به فردی را برای گردشگری ماجراجویانه در کشور فراهم کند. گردشگران ماجراجو به دنبال تجربه خطر و ریسک هستند و تقاضا نیز برای محصولات بازار علایق خاص ماجراجویانه در سطح کشوری و جهانی روبه افزایش است.  این شاخه از گردشگری علایق خاص که در ایران تقریبا ناشناخته و مغفول مانده است دهها زیر شاخه دارد که به دلیل شرایط طبیعی ایران، همه آنها امکان ایجاد و توسعه در کشور را دارند و در این گزارش به آنها اشاره خواهد شد.

۱-۲-کوه‌نوردی، غار نوردی، سنگ نوردی و یخ نوردی: قله‌های مرتفع کوهستانی ایران به ویژه قله‌های زاگرس مرکزی در شمار ۱۰۰ قله مرتفع جهان قرار داشته و نیز قله دماوند بلند‌ترین قله نیم‌کره غربی، از حد فاصل همین قله تا لبه شرقی آسیا در کشور چین است. در هیچکدام از قاره‌های آفریقا، آمریکای شمالی و جنوبی و اروپا قله‌ای به ارتفاع دماوند وجود ندارد. در زاگرس مرکزی نیز قله‌هایی به ارتفاع بیش از ۴ هزار متر و موقعیت طبیعی کم نظیر امکان مناسبی را برای کوه‌نوردی عرضه می‌کنند. قله‌‌های آتشفشانی سهند و سبلان با کاسه‌های دریاچه‌ای، قله‌های مرتفع البرز مرکزی با تنوع زیستی و غنای طبیعی، علم کوه در الموت قزوین با ۳ زبانه یخچال دائمی همچنین قله شیرکوه یزد و تفتان سیستان و بلوچستان با گستره وسیع بیابانی در مقابل‌شان از جاذبه‌های کوه نوردی ایران محسوب می‌شود.

در ایران همچنین نزدیک به ۱۰۰ غار بزرگ وجود دارد که قابلیت جذب سرمایه‌گذاری گردشگری را دارد. برخی از این غارهای نظیر علی‌صدر (بزرگ‌ترین غار آبی جهان) و کتله‌خور شهرت جهانی دارند که البته گفته می‌شود غارهای بیشتری با انتهای نامعلوم در لرستان، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد وجود دارد. نباید از نظر دور داشت که وجود یک غار بزرگ و جذاب در هر چشم‌انداز طبیعی می‌تواند موقعیت سیاحتی آن را تا حد یک جاذبه بین‌المللی ارتقا دهد.

در این بین این امکان در این نوع گردشگری خاص وجود دارد که دیدار از جاذبه‌های دیگر گردشگری ایران با آن ترکیب شود. برای نمونه صعود کنندگان به کلیمانجاروی ایران(شیرکوه یزد) امکان بازدید از معماری منحصر به فرد یزد را دارند. همچنین کوهنوردان مناطق سبلان (اردبیل) و زاگرس مرکزی امکان بازدید از کوچ و زندگی عشایر و استفاده از چشمه‌های آب گرم منطقه را دارند.

۲-۲- اسکی، اسنوبورد، برف نوردی و بازی‌های برفی: اگر چه ایران در منطقه گرم و خشک واقع شده اما بر اساس شاخص اقلیمی ساخت پیست‌های اسکی،‌ در سراسر زاگرس و بخش‌های زیادی از البرز امکان ایجاد پیست‌های اسکی و فضاهای بازی‌های برفی وجود دارد. در این میان مناطق زاگرس مرکزی، فارس مرتفع، کهگیلویه و بویراحمد و چهار محال و بختیاری با توجه به برخورداری از ارتفاع بیش از ۲ هزار متر که فصل ماندگاری برف در برخی از مناطق آنها تا بیش از ۸ ماه طول می‌کشد مطلوب‌ترین زمینه را برای گسترش ورزش‌های زمستانی فراهم می‌کند. غنای محیط طبیعی، چشم‌اندازهای زیبای جغرافیایی و نیز جاذبه‌های مردم‌شناسی منطقه موجب می‌شود که حتی بتوان این نقطه را از نظر توانمندی‌های بالقوه یکی از ایده‌آل‌ترین مناطق طبیعی جهان برای گسترش بازی‌های زمستانی به شمار آورد. گفتنی است در صورت گسترش پیست‌های اسکی و امکانات اقامتی در این منطقه، قطعا مجموعه سیاحتی آن پایین‌ترین ورزشگاه زمستانی جهان در عرض جغرافیایی کره زمین خواهد بود که این امر گذشته از شهرت، امکان برنامه‌ریزی موثر برای جذب طبیعت‌گرد از شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج فارس را فراهم خواهد کرد. این مجموعه‌ها می‌توانند میزبان اسکی کوهستان، هلی‌اسکی، اسکی وحشی، اسنوبورد وحشی،  سورتمه‌رانی، برف‌نوردی، موتوربرف سواری و سورتمه‌رانی و جشنواره تندیس‌های برفی باشد. در حال حاضر در ایران فقط ۱۶ پیست اسکی وجود دارد که از میان آنها ۳ مجموعه دارای امکانات اقامتی، ۵ مجموعه فقط دارای رستوران و بقیه از حداقل امکانات محروم هستند، از این بین، پیست‌های آبعلی، شمشک و دیزین در استان تهران قابلیت پذیرایی از گردشگران خارجی را دارد.

۳-۲-سفر در مسیر‌های بدون جاده، دوچرخه‌سواری، موتور سواری: این شاخه از گردشگری ماجراجویانه هم کاملا وابسته به ویژگی‌های اقلیمی و چشم‌اندازهای طبیعی است. وجود دامنه‌ها، جنگل، سواحل و کویر در ایران امکان برگزاری تورهای عنوان شده را در بهترین کیفیت دست می‌دهد. سفر در مسیر‌های بدون جاده در مناطق کویری و همچنین عبور از زاگرس مرتفع و دوچرخه سواری کوهستان در مناطق جواهرده، توچال، دماوند و دیلمان و…. از امکانات این نوع گردشگری در ایران است. موتور سواری کوهستان و گردش با موتور نیز مانند دوچرخه سواری مسیرهای بسیاری در ایران دارد

۴-۲- کایت‌سواری، چتربازی، پاراگلایدر سواری و بالن سواری: اگر چه از نظر موفعیت اقلیمی امکان برگزاری تمام این بازی‌ها در ایران وجود دارد اما امکانات مناسب بعضی از این بازی‌ها نظیر پاراگلایدر سواری در مناطق مختلف ایجاد نشده است. سرمایه‌گذاران در این بازی‌ها با جذب گردشگران داخلی امکان توسعه امکانات خود را می‌یابند و به این ترتیب می‌توانند به شهرت امکانات خود در خارج کشور نیز امیدوار باشند. باشگاه‌ها و مناطق اطراف تهران، جزیره کیش و پایگاه شکاری اندیمشک می‌تواند برای میزبانی این بازی‌ها در نظر گرفته شود ضمن اینکه امکان بالن سواری در همه گستره طبیعی ایران وجود دارد اما تاکنون تجهیزات آن توسط هیچ گروه یا موسسه‌ای ارائه نشده است.

۵-۲-بازی‌های آبی، انواع اسکی و قایق سواری و غواصی: تقریبا همه مناطق گردشگری دنیا که به پهنه‌های آبی متصل هستند از امکان برگزاری بازی‌های آبی استفاده می‌کنند. ایران با وجود قرار گرفتن در منطقه‌ای خشک، در شمال و جنوب سواحلی دارد که می‌توانند به قطب‌های بین‌المللی بازی‌ها و ورزش‌های آبی ساحلی تبدیل شوند.

علاوه بر این ۲ ساحل، دریاچه‌های بزرگ و متعدد طبیعی مانند ارومیه، گهر، پریشان و… و دریاچه‌های پشت‌ سدها نیز از چنین قابلیتی برخوردارند. البته دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و سرمایه‌گذاری در سواحل آنها از سوی عواملی چون آلودگی و ورود پساب‌ صنعتی و خانگی و همچنین تخریب چشم‌اندازها روبرو هستند. در عین حال امکان برگزاری بازی‌های و ورزش‌هایی مانند اسکی روی آب، کایاک و کانو سواری، قایق‌سواری موتوری و بادبانی، اسکی روی آب با چتر، پرواز با چتر با قایق موتوری، جت  اسکی، قایق سواری در رودخانه وحشی، غواصی در شب، در غارهای آبی و تماشای ماهی‌ها در عمق، در سواحل‌، دریاچه‌ها و رودخانه‌های ایران برای جذب گردشگر وجود دارد.

۵-۲- اتومبیل‌رانی: از زمانی که شهرت اتومبیل‌رانی با اتومبیل‌های دودیفرانسیل در صحراهای دبی به گوش ایرانیان رسید سالها گذشته است. اما باید گفت که پس از گذشت این سالها هنوز هیچ تور مناسبی با زمینه اتومبیل‌رانی در ایران طراحی نشده است. این درحالی است که در ایران در زمانی کمتر از ۲ ساعت فاصله بین جنگل و کویر را می‌توان طی کرد و این می‌تواند  جذابیت بسیاری برای اتومبیل‌رانی ماجراجویانه داشته باشد. برگزاری رالی‌های متعدد در برف و کویر و کوهستان در سطح وسیع‌تر از آنچه هست، برگزاری برنامه‌های سواری با اتومبیل‌های دودیفرانسیل در مسیر‌های همچون ریگ جن، صعود به درفک، یخ‌مراد به طالقان و ارتفاعات لار و همچنین برگزاری برنامه‌های اتومبیل‌رانی کارتینگ می‌تواند امکان جذب گردشگر ماجراجو را فراهم کند.

۶-۲-شکار و ماهیگیری: در میان علاقمندان به برنامه‌های خاص گردشگری، ماهیگیران وفادارترین گروه به برنامه‌های مورد علاقه‌ خود هستند. البته این گروه هم خود به چند دسته تقسیم می‌شوند و ماهیگیران دریاچه، دریا، رودخانه‌های آرام و خروشان، علایق متفاوت دارند، اما به هرحال مشتریان دائمی هستند. در ایران در۵۰ دریاچه و تالاب داخلی و نیز تمامی رودخانه‌های کشور ماهیگیری صورت می‌گیرد. البته به اینها می‌توان امکان راه‌اندازی سایت ماهیگیری در دریاچه‌های پشت سدها و رهاسازی ماهی‌ در این دریاچه‌ها را اضافه کرد. در مورد ماهیگیری در ایران نکته مهم این است که در نزدیکی بیشتر شهرهای بزرگ کشور، به خصوص تهران، امکان ماهیگیری وجود دارد.

شکارگاه‌های ایران نیز از قدمت طولانی در میزبانی شکارچیان و گردشگران دارند. در ایران بیش از ۱۰۰ شکارگاه بزرگ وجود دارد که برخی از آنها همچون جاجرود، از شهرت جهانی برخوردارند. پراکنش شکارگاه‌ها در مناطق مختلف ایران متناسب بوده و تقریبا بیشتر استان‌ها را در بر می‌گیرد.  هم اکنون نیز سالانه صدها شکارچی خارجی به ایران سفر می‌کنند و عمده مقاصد آنها استانهای فارس، آذربایجان غربی، سمنان، خراسان، اصفهان، کرمان، هرمزگان و بوشهر است. در این میان استان‌های فارس و بوشهر به دلیل امکانی که برای صید پرنده هوبره عرضه می‌کنند اهمیت بیشتری دارند. هم‌اکنون سالانه دهها نفر از شیوخ عرب حاشیه خلیج فارس با صرف هزینه بسیار برای صید این پرنده به ایران می‌آیند.

۳- طبیعت‌گردی:

تمام شاخه‌های گردشگری ماجراجویانه که در بالا عنوان شد، به نوعی در زمینه طبیعت و حتی در بعضی موارد زیرشاخه طبیعت‌گردی محسوب می‌شود. اما با این وجود طبیعت‌گردی هم به طور مستقل، خود شامل دهها زیرشاخه از گردشگری با علایق خاص است. گستره طبیعت‌گردی می‌تواند سرزمینی به پهنه یک کشور باشد؛ مجموعه گسترده‌ای از منابع پراکنده، ثبت نشده و در بسیاری موارد روبه قهقرا، معمولا داشته‌های طبیعت‌گردی در کشورهایی نظیر ایران را شامل می‌شود.

بررسی جغرافیای طبیعی ایران و نیز امکان‌سنجی هر کدام از جاذبه‌های طبیعت‌گردی قابل سرمایه‌گذاری، در کشور ما بیانگر آن است که گردشگری در ایران یک منبع اقتصادی کم‌نظیر بسیار مستعد  و البته رها شده به حال خود است. موقعیت طبیعت‌گردی ایران در وهله اول تحت تاثیر شرایط اقلیمی منطقه به نظر می‌رسد و انتظار می‌رود که کشورهایی نظیر ایران که در منطقه پرفشار جنب حاره‌ای قرار دارند اقلیمی خشک و نیمه خشک و بیابانی داشته باشند، اما مجموعه‌ای از چین‌خوردگی‌های زمین‌شناسی موجب شده است که ایران به یکی از بلند‌ترین فلات‌های دنیا تبدیل شود. در نتیجه عامل ارتفاع به شدت در تقابل با عامل عرض جغرافیایی عمل کرده و موجب شده است که وضعیت طبیعی ایران تفاوت‌های بسیاری با موقعیت جغرافیایی آن داشته باشد.

۲ رشته کوه بلند و وسیع البرز و زاگرس در دل یک منطقه خشک و بیابانی مجموعه‌ای از چشم‌انداز‌های کوهستانی و جنگلی با شرایط اقلیمی معتدل و حتی همراه با یخچال‌های دائمی ایجاد کرده‌اند. این تنوع جغرافیایی زمینه زیست گونه‌های بسیار متنوع گیاهی و جانوری را در ایران فراهم کرده است. آنچنانکه ایران یکی از ۵ کشور بهره‌مند از تنوع زیستی کامل در جهان به شمار می‌آید. به جز آن، وجود بزرگترین دریاچه جهان در شمال کشور، خط ساحلی هزار و ۲۰۰ کیلومتری با خلیج فارس، وجود ۵۰ دریاچه در داخل کشور که از میان آنها ۱۸ دریاچه در شمار پهناب‌های کنوانسیون بین‌المللی رامسر قرار دارد و نیز دریاچه ارومیه که یکی از ۵۹ ذخایر زیستی کره‌زمین شناخته شده است. جنگل‌های انبوه شمال‌غرب مازندران، آخرین بازمانده اینگونه جنگل‌ در جهان بوده و از این نظر جنگل‌های باستانی به شمار می‌روند. در بیشتر بیابان‌های ایران مولفه‌های بیابانی از قبیل وزش بادها، حجم ماسه‌های روان و بیشینه دما در بالاترین حد ثبت شده در مناطق بیابانی جهان است، همچنین طیف  متنوعی از آداب و رسوم و شیوه‌های معیشتی چندهزار ساله مانند زندگی کوچ نشینی که منطبق با شرایط اقلیمی است از دیگر داشته‌های طبیعت‌گردی در ایران به شمار می‌رود.

در واقع قرار داشتن ایران در میان ۵ کشور نخست بهره‌مند از  بیشترین تنوع اقلیمی در جهان به معنای آن است که در ایران زمینه برای هرگونه سرمایه‌گذاری اکوتوریستی فراهم است و به ویژه در قطب‌های اکوتوریستی کشور منابع مورد اتکا آنچنان در دسترس قرار دارند که در بیشتر آنها حتی نیاز به مضاعف‌سازی جاذبه‌ها وجود ندارد و صرف نظر از مسائلی همچون محدودیت بازار گردشگری فرهنگی و نبود زمینه اجتماعی گسترش گردشگری تفریحی در ایران، از این نظر نیز توان بالقوه طبیعت‌گردی ایران بسیار افزون‌تر از دیگر بخش‌های گردشگری است.

۱-۳- اهمیت بازار طبیعت‌گردی:

طبیعت‌گردان در مقیاس بین‌المللی در محدوده ۳۵ تا ۵۴ سال قرار دارند و ۸۰ درصد آنان دارای تحصیلات عالیه هستند، ضمن اینگه بیشتر آنها سفر‌های گروهی را ترجیح می‌دهند. با توجه به اینکه بیشتر سفر‌های طبیعت به طور متوسط بین ۸ تا ۱۴ روز طول می‌کشد می‌توان گفت که طبیعت‌گردی طیف گسترده‌ای از گردشگران را برای زمان نسبتا طولانی جذب می‌کند.

از سوی دیگر باید گفت که بررسی‌ها در آمریکای شمالی نشان داده است که طبیعت‌گردان در هر سفر خود معادل هزار تا ۱۵۰۰ دلار پول صرف مخارج سفر خود می‌کنند، علاوه بر آن، طبیعت‌گردان بین‌المللی معمولا مبلغ قابل توجهی را صرف خرید سوغات و غذاهای محلی می‌کنند. در مجموع قاطعانه می‌توان گفت که طبیعت‌گردان بیش از دیگر گروه‌های مسافران پول خرج می‌کنند.

مرکز اطلاعات سیاحتی آمریکا در سال ۲۰۰۰-اعلام کرد که در یک مقطع ۳ ساله بیش از ۴۳ میلیون طبیعت‌گرد در این کشور وجود دارد و این نشانگر رونق طبیعت‌گردی اهمیت جایگاه آن در این کشور است به طوری که دست‌کم ۳۰۰ هزار نفر در به طور مستقیم و غیر‌مستقیم از این رشته گردشگری کسب درآمد می‌کنند. کشورهایی نظیر کاستاریکا و هندوراس هم در قاره آمریکا اعلام کرده‌اند که نزدیک به ۷۰ درصد گردشگران ورودی‌شان را طبیعت‌گردان تشکیل می‌دهند. در واقع سهم طبیعت‌گردی در بازار گردشگری بسیار قابل توجه و برای توسعه و سرمایه‌گذاری بسیار قابل اتکاست.

۲-۳- جاذبه‌های طبیعت‌گردی در ایران:

طبیعت‌گردی در ایران معمولا به شاخه‌های تماشای حیات وحش، عکاسی از طبیعت، کمپینگ، دامنه‌پیمایی، کوه‌پیمایی، پیاده‌روی در طبیعت، بیابان‌گردی، شترسواری در کویر، جنگل‌گردی، رصد ستارگان و چند شاخه دیگر تقسیم می‌شود که به نمونه‌هایی از آن در ذیل اشاره می‌شود:

تماشای حیات وحش: می‌توان به تور حیات وحش اشاره کرد که برنامه‌هایی نظیر تماشای گور ایرانی در پارک ملی توران و تماشای گوزن زرد ایرانی در پارک ملی ارومیه می‌تواند از برنامه‌های آن باشد.

تماشای پرندگان: برنامه‌هایی نظیر تماشای پرندگان در تالاب‌های میانکاله و بوجاق و دریاچه‌های بختگان و طشک و همچنین تماشای پرندگان کویری در پارک ملی کویر و کویر مرنجاب می‌تواند در برنامه‌های طبیعت‌گردی بگنجد.

تماشای گل‌ها و گیاهان: تماشای سوسن چلچراغ در رودبار در اواسط خرداد و تماشای لاله‌های واژگون در در شهرکرد در اواسط اردیبهشت، همچنین تماشای جنگل‌های هیرکانی در گرگان و انزلی و تماشای دشت شقایق در دشت لار تهران در اردیبهشت.

عکاسی از طبیعت: عکاسی از کلوت‌های کویر و مناظر گرمترین کویر جهان در پاییز و زمستان، عکاسی از سواحل خلیج فارس در قشم و جنگل حرا، عکاسی از جنگل‌های انبوه گیلان.

کمپینگ: کمپینگ در کنار دریاچه ننور در اردبیل و یا در کلاردشت در بهار تا پاییز و همچنین در کنار دریاچه تار در استان تهران.

دامنه پیمایی: در فصول بهار تا پاییز آهار، رینه و فشم در استان تهران مناسب دامنه‌پیمایی است و شهرستانک کرج هم در تمام فصول برای این برنامه مناسب است.  

کوهپیمایی: آبنیک  و ورجین و بندعیش در استان تهران و همچنین الوند در همدان از مکان‌های مناسب کوهپیمایی است.

گردشگری دریایی: بازدید از سواحل مرجانی خلیج فارس، سفر باکشتی و لنج بین بنادر خلیج فارس، تماشای دلفین‌ها در قشم و کیش و تماشای لاک‌پشت‌ها در قشم و سواری با قایق کف‌شیشه‌ای در قشم و کیش.

پیاده‌روی در طبیعت: کندر در نزدیکی واریش و اسالم خلخال در فصول بهار تا پاییز و طارم زنجان در فصل بهار، همچنین قصربهرام در ورامین می‌تواند از برنامه‌های مناسب پیاده‌روی باشد.

مکاشفه طبیعت: امکان برکزاری چنین سفرهایی در اطراف تمام شهرهای کشور وجود دارد اما به نمونه‌هایی اشاره می‌شود. پارک ملی خجیر و سرخه‌حصار در استان تهران و جنگل‌های گلستان و دیلمان که عموما در فصول بهار تا پاییز مناسب سفر است.

شتر‌سواری در کویر: کویر مصر در اطراف سمنان، روستای حلوان طبس، نائین و کویر مرنجاب مکان‌های مناسب این برنامه است.

 تماشای مناظر طبیعی: جنگل‌های ارسباران و کلیبر، کویر مرنجاب، قلعه الموت و دریاچه اوان و تالاب انزلی از شاخص‌ترین نمونه‌های جذاب برای برگزاری سفرهای تماشای مناظر طبیعی است.

بیابان‌گردی: از قصر بهرام تا کاروانسرای مرنجاب در بهار و پاییز و زمستان، کویر شهداد در نزدیکی کرمان در زمستان و کویر مرنجاب در پاییز و زمستان مناسب برکزاری است.

رصد ستارگان: روستای رحق در نزدیکی قم، کاروانسرای دهنمک در نزدیکی گرمسار و کاروانسراهای مرنجاب و قصر بهرام امکان برکزاری دارد.

جنگل‌گردی: زنجان تا ماسوله، شاهرود تا ساری و الموت به کلاردشت مسیرهای ۴ روزه مناسبی است.

شایان ذکر است که تقریبا در تمام این سفرها جاذبه‌های حاشیه‌ای بسیاری به خصوص در حوزه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و مردم‌شناسی وجود دارد که امکان غنی‌تر شدن سفرها را فراهم می‌کند.

۴- گردشگری ورزشی:

گردشگری ورزشی معمولا چنین تعریفی دارد: تمام اشکال شرکت فعال یا غیرفعال در یک فعالیت ورزشی که به صورت غیر‌رسمی و یا هماهنگ شده برای دلایل غیر‌تجاری یا تجاری انجام پذیرد که نیازمند سفر به مقصد  و کار در محل برگزاری باشد. البته گاه ادقام اهداف ورزشی و ماجراجویی گردشگران بر ایجاد علاقه، شناخت و درک صحیح از این بازار تاثیر بسیار گذاشته است.

گردشگری ورزشی معمولا به ۳ نوع اصلی تقسیم می‌شود:

• گردشگری ورزشی فعال و میزبانی گردشگرانی که به صورت فعال در یک فعالیت ورزشی شرکت می‌کنند.
• گردشگری ورزشی مناسبتی و میزبانی از گردشگرانی که تماشاگر یک واقعه ورزشی هستند.
• توریسم ورزشی خاطره‌دوست (نوستالوژیک) و میزبانی گردشگرانی که برای دیدن یک مکان ورزشی نظیر ورزشگاهی خاص یا جایگاه یادبود مشاهیر ورزش و… سفر می‌کنند.

بسیاری از کشورها و مناطق گردشگری، در بخش گردشگری ورزشی خاطره‌دوست جذابیت‌های لازم و امکان رقابت ندارند. در بخش گردشگری مناسبتی نیز به شدت به سیاست‌های کلی کشور میزبان و شرایط جهانی و امکانات رقبا بستگی دارد بنابراین معمولا در پیگیری آن در حوزه کلی توسعه گردشگری با علایق ویژه می‌کنجد اما گردشگری ورزشی فعال، معمولا مورد توجه برنامه‌های مدیریتی توسعه بازار گردشگری با علایق خاص قرار می‌گیرد.

این شاخه از گردشگری ورزشی که موجب شهرت منطقه گردشگری به عنوان مرکز برگزاری اردوهای آماده‌سازی می‌شود، چند دهه است که مورد توجه قرار گرفته و بسیاری از شهرهای اروپا، به ویژه مناطقی در آلمان، سوئیس و فرانسه مورد توجه تیم‌های ورزشی برای برگزاری اردو است. این مراکز عموما به دلایل زیر شهرت می‌یابند:

• خدمات درخشان طب ورزشی
• امکانات متعدد تمرین ورزشی در سطح استاندارد‌های جهانی
• تخصص در زمینه مدیریت اردوهای ورزشی
• موقعیت جغرافیایی در منطقه
• دسترسی‌ها و شبکه حمل و نقل مطلوب درون شهری و برون شهری برای کاهش زمان مسافرت بین مکان استقرار و مکان‌های ورزشی
• ویژگی‌های طبیعی مناسب برای بعضی از ورزش‌ها
• کیفیت و کمیت اردوگاه‌ها
• آب و هوای مناسب و خوراک سالم

البته اردوهای ورزشی را هم می‌توان به چند دسته تقسیم کرد؛ اردوهای پیش‌مناسبتی، اردوهای پیش و پس از فصل مسابفات، اردوهای مربی‌گری تخصصی، اردوهای پزشکی مختص مناسب‌های ورزشی.

اردوهای ورزشی، به خصوص اردوهای پیش‌ از مناسبت‌های بزرگ، معمولا تمام حوزه‌های منطقه گردشگری را تحت تاثیر قرار می‌دهد و هماهنگی و برنامه‌ریزی گسترده‌ای را نیز می‌طلبد. شهر گلدکوست استرالیا که برای نمونه مورد بررسی قرار گرفت میزبان اردوهای استقبال از باری‌های المپیک بود. در این شهر، شورا که از مشورت کمیته تخصصی بهره‌می‌برد، در جذب و ایجاد امکانات برای اردوها نقش داشت. اردوهای منتهی به المپیک در این شهر میزبان یک هزار و ۳۰۰ ورزشکار و مسنول ورزشی بود، این به معنی که تقریبا ۴۰ هزار تخت‌خواب و سود تقریبی معادل ۱۵ میلیون دلار برای صاحبان کسب و کار بود. البته این اردوها علاوه بر تاثیر آنی بر اقتصاد، توجه رسانه‌ها را به شهر جلب کردند و باعث ایجاد روابط تجاری با هیات‌های ورزشی و ادارات مربوطه شدند. نتیجه مطلوب چنین روابطی، پیشرفت گردشگری و تشویق سرمایه‌گذاران به ایجاد فضاهای جدید تجاری و تفریحی در شهر بود.

در نهایت موفقیت شهر گلدکوست و شهرهای میزبان اردوهای ورزشی، این مناطق را در صدر جدول این شاخه از صنعت گردشگری قرار می‌دهد و متقابلا هم موجب افزایش سرمایه‌گذاری‌ها و ظرفیت‌‌ها می‌شود به گونه‌ای که شهر گلد‌کوست ظرفیت آن را دارد که برای همیشه به عنوان مرکز برگزاری اردوهای پیش از مسابقات شناخته شود. البته شورای این شهر در برنامه توسعه تا سال ۲۰۱۰ آورده که این شهر باید به قطب برگزاری اردوهای ورزشی در سطح جهانی تبدیل شود. توسعه مراکز ورزشی و ایجاد زیرساخت‌های آن در کنار برنامه‌ریزی، نقش گلیدی در گرفتن نتایج درخشان از برگزاری اردوهای ورزشی دارند.

کشور ما اگر چه سابقه قابل توجهی در برگزاری مسابقات یا اردوهای آماده‌سازی ورزشی ندارد، اما امکانات اولیه مناسبی برای بعضی ار رشته‌ها در اختیار دارد.

در رشته‌های اسکی، سوارکاری، کوه‌نوردی، قایق‌رانی و برخی از ورزش‌های ماجراجویانه امکانات اولیه و شرایط طبیعی امکان سرمایه‌گذاری و توسعه را فراهم می‌کنند؛ پیست‌های اسکی ایران ۸ ماه در سال امکان بهره‌برداری دارند و شرایط انواع کوه‌نوردی در مناطق مختلفی از رشته‌کوههای زاگرس و البرز فراهم است. رودخانه‌های ارام و خروشان و دریاچه‌های پشت سدها نیز از امکانات نخستین برکزاری برنامه‌های قایق‌رانی محسوب می‌شوند. ضمن اینکه استان گلستان و استان‌های تهران و اذربایجان ظرفیت‌های مناسبی برای برنامه‌های ورزشی سوارکاری دارند. هچنین باید گفت که جذابیت‌های طبیعی نیز امکان برگزاری مسابقات و برنامه‌های ورزشی در رشته‌های رالی و ورزش‌های هوایی را در تمام فصول سال فراهم می‌کند. در این بین باید توجه داشت که برگزاری مسابقات ورزشی سنتی ایران نیز در جذب گردشگران بسیار موثر است. مسابقات چوگان، کشتی با چوخه و کشتی گیله‌مردی و سوارکاری ترکمن صحرا و سوارکاری عشایر از این گروه مسابقات است.

در این بین باید گفت مجموعه ورزشی ازادی تهران اگر چه عمری ۳۶ ساله را سپری گرده است اما همچنان امکان برگزاری اردوهای ورزشی با کیفیت را دارد به خصوص اینکه در تهران امکانات مناسب پزشکی شرایط را برای ارائه خدمات پزشکی ورزشی فراهم می‌آورد.

در حال حاضر در منطقه، کشور قطر مناسب‌ترین امکانات ورزشی را برای ارائه خدمات گردشگری ورزشی دارد اما موقعیت اقلیمی ایران می‌تواند زمینه را برای جذب سرمایه‌گذاری و رقابت در حوزه گردشگری ورزشی فراهم کند.

۵-گردشگری تجاری:

 گردشگری تجاری که در واقع از فراهم کردن امکان گردهمایی‌های تجاری و نمایشگاه‌ها تغذیه می‌کند، بخش وسیعی از سفرها را تشکیل می‌دهد. در مورد گردشگری تجاری باید گفت که این شاخه از گردشگری از معدود بخش‌هایی است که وابسته به فصل تعطیلات نیست و به همین دلیل می‌تواند در ماههایی که معمولا فصل سفر نیست و تعداد مسافران اندک است، سطح اشغال هتل‌ها را بالا ببرد.

ایران به دلیل قرار گرفتن در مسیر تجاری آسیای میانه، امکانات بندری، قرار گرفتن در مسیر ارتباط تجاری ترکیه با شرق و قرار داشتن در موقعیت مناسب برای ورود به بازار افغانستان، عراق و آسیای میانه، امکان مناسبی برای بهره‌گیری از گردشگری تجاری دارد. ضمن اینکه امکانات مناسب برگزاری نمایشگاه و همایش در تهران، مشهد، تبریز، اصفهان، شیراز و چند شهر بزرگ کشور در کنار امکانات مناسب اقامتی و حمل و نقل می‌تواند شرایط را  برای رونق این شاخه گردشگری فراهم‌کند. در حال حاضر آمار برگزاری نمایشگاه در کشورهای حاشیه خلیج فارس و چین رو به افزایش است و کشور‌های اروپایی نیز با ثبت نمایشگاه‌های پر‌بیننده خود جای ثابتی در این بازار باز کرده‌اند. در سال ۲۰۰۱ شهر کوچک گلدکوست که به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گرفته است از بازار نشست‌های تجاری ۶۰۶ میلیون دلار درآمد کسب کرد. مرکز اجلاس و نمایشگاه ۱۱۸ میلیون دلاری شهر که در سال ۲۰۰۴ به بهره‌برداری رسید می‌تواند ۶ هزار هیات را میزبانی کند.

۱-۵- دلایل اهمیت گردشگری تجاری: گردشگران تجاری معمولا در یک مکان توقف دارند و در همان محل هزینه‌ می‌کنند، به طور متوسط هر گردشگر تجاری هر شب حدودا ۳۶۰ دلار هزینه می‌کند در حالی که گردشگر تفریحی ۱۹۵ دلار هزینه می‌کند، به طور کلی ۵۵ درصد گردشگران تجاری برای غذا و محل اقامت هزینه خوبی پرداخت می‌کنند. از سوی دیگر همانطور که گفته شد این شاخه از گردشگری وابسته به فصل تعطیلات نیست و به همین دلیل هتل‌ها و آژانس‌های مسافرتی در کنار بنگاه‌های اقتصادی و برگزارکنندگان برنامه‌های تجاری تلاش دارند تا برگزاری اینگونه مراسم و برنامه‌ها را طوری برنامه‌ریزی کنند که در فصل راکد سفر امار گردشگران بالا رفته و اتاق‌های بیشتری از هتلها کرایه شود.

اما شاید مهمترین ویژگی گردشگری تجاری مستقیما با صنعت گردشگری ارتباط نداشته باشد؛ آن هم اینکه رونق گردشگری تجاری موجب شناخت بیشتر فعالان اقتصادی از امکانات تجاری و صنعتی و همچنین گردشگری کشور میزبان می‌شود و این خود می‌تواند زمینه سرمایه‌گذاری بیشتر را در آن منطقه فراهم کند.

۶- گردشگری مناسبتی:

بیش از ۲ دهه است که گردشگری مناسبتی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و کشورهای میزبان به منافع اقتصادی این مناسبت‌ها توجه ویژه‌ای دارند، به طوری که رقابت‌ برای میزبانی مناسبت‌ها بسیار شدیدتر شده‌ است. زمینه این مناسبت‌ها، که کشورها تلاش می‌کنند برگزاری آن را در تقویم خود بگنجانند می‌تواند ورزشی، هنری، اشرافی و یا حتی بر اساس سبک زندگی باشد و خود مناسب ممکن است جشنواره، دوره‌ای از مسابقات، نشست و یا نمایشگاه باشد.

طی سالهای گدشته در میان همسایگان کشورمان، ترکیه و اخیرا قطر موفق شده‌اند میزبانی مناسبت‌های مهمی را به عهده بگیرند و با بوجود آوردن سابقه مثبت، امکان میزبانی مناسبت‌های بعدی را برای خود فراهم آورده‌اند.

به طور کلی مناسب‌ها به سه دسته مناسبت‌های مهم، مناسبت‌های بزرگ و مناسبت‌های اجتماعی.

۱-۶- توجه به مناسبت‌های مهم: معمولا مناسبت‌ها به عنوان بخشی از برنامه‌های توسعه گردشگری و افزایش گردشگران ورودی مورد توجه قرار می‌گیرد و البته بررسی‌هایی که انجام می‌شود باید با در نظر گرفتن عوامل محیطی، اجتماعی و اقتصادی شهر یا منطقه میزبان صورت گیرد.

نکته مهم در مورد گردشگری مناسبتی این است که در میان انواع مناسبت‌ها، مناسبت‌های بزرگ نیاز به امکانات، زیرساخت‌های کامل، آمادگی ساکنان شهر یا منطقه میزبان و تجربه مدیران برگزارکننده دارد بنابراین تلاش برای میزبانی مناسبت‌های بزرگ از ابتدای کار، بیهوده است. به همین دلیل بیشتر شهرها کم‌تجربه، حتی اگر سالن‌ها و استادیوم‌های بزرگ داشته باشند، بر میزبانی مناسبت‌ها مهم تاکید دارند تا مناسبت‌های بزرگ. مناسب‌های مهم در رشد گردشگری شهر یا منطقه و مدیریت این رشد اهمیت بسیاری دارند و میزبانی چنین مناسبت‌هایی نتایج کوتاه‌مدت و بلند مدت بسیاری برای شهر دارد از جمله اینکه:

* در آمد حاصل از مسافران تاثیر مستقیمی بر درآمد محلی دارد.

* گزارش‌های رسانه‌ای و تبلیغات مشترک از یک سو فرصتی برای برگزارکننده مناسبت و حامی مالی آن ایجاد می‌کند که آگاهی نسبت به شهر و جنبه‌های عمومی مختلف آن را تقویت کنند و از سوی دیگر بر سفرهای بعد از پایان مناسبت‌ هم اثر می‌گذارد.

* روابط ایجاد شده از طریق برگزاری این مناسبت‌ها برای همکاری‌های آینده شهر با دیگران مفید است.

۲-۶-نقش مناسبت‌های اجتماعی:  مناسبت‌های اجتماعی نقش مهمی در تقویم هر شهر یا منطقه گردشگری دارند چرا که نمایی از خصوصیات آن جامعه را عرضه می‌کنند. ضمن اینکه هر مناسبت اجتماعی، با تبلیغ و پرداختن منظم به آن، در آینده می‌تواند به یک مناسبت مهم تبدیل شود.

۳-۶-شناخت مناسبت‌ها: مناسبت‌های بزرگ در مقیاسی بسیار بزرگ برگزار می‌شود و نیاز به منابع مالی بسیار بزرگ دارد. این مناسبت‌ها که معمولا یکبار در یک مکان برگزار می‌شود بر تمام آحاد یک جامعه در یک کشور و یا حتی یک قاره تاثیر می‌گذارد. بازی‌های المپیک و جام‌جهانی فوتبال نمونه این مناسبت‌هاست.

مناسبت‌های مهم در مقیاسی بزرگ برگزار می‌شود و نیاز به منابع مالی مناسب دارد. این مناسبت‌ها یک یا چند بار در یک محل برگزار می‌شود و از نظر اهمیت بر شهر، منطقه و یا کشور تاثیر می‌گذارد. برای نمونه از مناسبت‌های مهم می‌توان به مسابقات اتومبیلرانی جهانی، جشنواره‌های جهانی برای بزرگداشت شخصیت‌های بین‌المللی و مسابقات ورزشی بین‌المللی در سطح یک رشته اشاره کرد.

مناسبت‌های اجتماعی اما به منابع مالی بزرگ نیاز ندارد و در مقیاس کوچک  برای حفظ ارزش‌ها و ادای احترام به نوع زندگی جامعه و کمک به پیشرفت آن برگزار می‌شود.  این مناسبت‌ها می‌تواند تکرار شود. جشنواره‌های تابستانی‌ سفر و اوقات فراغت و یا جشنواره‌های غذا و صنایع‌دستی مناطق مختلف کشور از جمله این مناسبت‌هاست.

۴-۶- کمیته مشورتی (بررسی نمونه): یکی از اقداماتی که می‌تواند در توسعه گردشگری مناسبتی در یک شهر یا منطقه موثر باشد ایجاد کمیته مشورتی و تخصصی برای کمک به نهاد مجری برنامه‌ریزی و توسعه است. در صورتی که نهاد برنامه‌ریز و مجری طرح توسعه، شوراهای شهر باشند، کمیته مشورتی مسئولیت دادن مشاوره به شورا جهت اتخاذ راهبرد مناسب برای جذب، حمایت و توسعه مجموعه‌ای از پیشنهادات در هر یک از بخش‌های گردشگری با علایق‌ویژه بخصوص در بخش برگزاری مناسبت‌ها و ارزشیابی این پیشنهادات برای حمایت مالی را خواهد داشت.

برای بیان تاثیر کارکرد این کمیته بر فعالیت شورا به نمونه‌ای اشاره می‌شود؛ در شهر گلدکوست استرالیا که به موفقیت‌های چشمگیری در گردشگری مناسبتی دست پیدا کرده است و از کمیته مشورتی در شورای شهر بهره می‌گیرد، کمیته مشورتی به عنوان یک نهاد تخصصی موقعیت و عملکرد شورا را بررسی کرد و به این نکات اشاره کرد:

۱- اتخاذ ساز و کار ضربتی و فعال‌تر شورای شهر برای ایجاد فرصت برای توسعه گردشگری مناسبتی لازم است.

۲- تخصص شورا برای مدیریت مناسبت‌ها کافی‌ست اما منابع کارآمد(مالی و رسانه‌ها)  برای اجرایی کردن ساز و کارها و ایجاد فرصت‌های مربوط به مناسبت‌ها را ندارد.

۳- کمبود هماهنگی میان شورا و نهادهای مدیریتی شهر کاملا به چشم می‌خورد.

۴- شورا باید ساز و کار و استراتژی مناسب برای برنامه‌ریزی فعالیت‌های آینده خود در مورد برگزاری مناسبت‌ها طراحی کند.

در این بین نکته اصلی که در برگزاری مناسبت‌ها در میان نمونه‌های بررسی شده به چشم خورده است مسئله سرمایه‌گذاری است؛ در حالی که میزبانی مناسبت‌ها معمولا فرصت‌های خوبی را برای شهر فراهم می‌کند، اما منابع محدود مالی در منطقه مانع سرمایه‌گذاری مدیریت شهری روی ظرفیت‌های خود می‌شود.

۵-۶-مناسبت‌ها در ایران: در ایران جشنواره‌های بین‌المللی فجر، به خصوص در بخش موسیقی و فیلم با تبلیغات و معرفی بیشتر و بهتر و بالابردن کیفیت برگزاری می‌تواند به مناسبتی مهم برای گردشگری تبدیل شود. همچنین دو سالانه‌های کاریکاتور و نقاشی نیز از این ظرفیت برخوردار است. مناسبت‌های سنتی و بسیار قدیمی ایرانی هم می‌تواند به عنوان یک مناسبت اجتماعی برگزار و کم کم به یک مناسبت مهم تبدیل شود. از جمله این مناسبت‌های اجتماعی می‌توان به چهارشنبه‌سوری، سوارکاری ترکمن صحرا، جشن خرما در بوشهر، مسابقات چوگان، جشنواره علمی خوارزمی و… اشاره کرد.

مدیریت و هماهنگی برنامه‌های توسعه گردشگری با علایق ویژه

توسعه گردشگری با علایق ویژه و اهداف خاص نیاز به همکاری ادارات خدمات اجتماعی، برنامه‌های توسعه اقتصادی و طرح‌های بزرگ با مدیریت محلی(در شهرها شورای شهر) دارد. در بسیاری از شهرهایی که برنامه‌های توسعه گردشگری پیاده شده است مسئولیت مدیریت، نظارت و هماهنگی این برنامه با شورای شهر بوده است. البته شورای شهر هم در جایگاه پارلمان محلی ایفای نقش کرده و از اختیارات وسیعی برخوردار بوده است.

حوزه‌هایی که به طور مستقیم در توسعه گردشگری در یک منطقه یا شهر نقش دارند عبارتند از برنامه‌های توسعه اقتصادی و گردشگری و حوزه اجتماعی و تفریحی، که هر کدام از این حوزه‌ها نقشی در طرح‌های گردشگری با علایق ویژه ایفا می‌کند و البته یکی از اقدامات موثر مدیریت محلی(مثلا شورای شهر) می‌تواند ایجاد کمیسیون‌های تخصصی و مشورتی در این حوزه‌ها باشد.

در کمیسیون توسعه اقتصادی، فعالیت‌هایی که پیشرفت کوتاه‌مدت و بلند‌مدت اقتصادی شهر/منطقه را بهبود ببخشد و اهداف روابط بین‌الملل شهر/منطقه را در جهت اهداف گردشگری علایق ویژه تامین کند می‌تواند از مسئولیت‌ها باشد. این کمیسیون می‌تواند به عنوان نمونه فعالیت‌هایی به این شرح انجام دهد: برنامه‌های جلب سرمایه‌های جدید، ایجاد سود مالی برای تجار محلی، به بیشترین میزان رساندن روابط تجاری بین‌المللی شهر از طریق گردشگران، توسعه صنایع و بازاریابی در سطح ملی و بین‌المللی.

در کمیسیون فعالیت‌های اجتماعی و تفریحی نیز مسئولیت پشتیبانی و مدیریت برنامه‌های اجتماعی و امکانات تفریحی و خدمات مربوط به گردشگری با علایق ویژه می‌تواند تعریف مسئولیت آن باشد. ضمن اینکه این فعالیت‌ها برای کمیسیون اجتماعی و تفریحی متصور است: مدیریت امکانات و هماهنگی برگزاری مناسبت‌ها و جشنواره‌ها، تشویق صنایع برای حمایت مالی از خدمات، ارزشیابی مدیریت و نحوه استفاده از امکانات، برنامه‌ریزی عملیاتی و ترابری.

کمیسیون گردشگری هم می‌تواند مسئولیت طراحی فعالیت‌هایی که تاثیر کوتاه‌مدت و بلند‌مدت در گردشگری شهر دارند را به عهده داشته باشد. بخشی از فعالیت‌های چنین کمیسیون گردشگری به این شرح قابل تعریف است: گنجاندن فعالیت‌های گردشگری در تورهای خاص برای گردشگران با علایق ویژه، شناخت فرصت برای نقش‌آفرینی صنعت گردشگری در حوزه گردشگری با اهداف خاص، هماهنگی با دفاتر و مراکز گردشگری به ویژه برای بازاریابی و فرصت‌های تبلیغاتی، ایجاد رضایت در گردشگر و بهبود کیفیت سفر.

اقدامات موثر: هر یک از بازار‌های گردشگری با علایق ویژه در یک شهر یا منطقه از ابتدا در مرحله‌ای از پیشرفت یا حرکت به سوی توسعه هستند و نیازهای توسعه‌ای متفاوتی دارند، پس به هرکدام باید جداگانه توجه شود. به طور کلی برنامه اقدامات مناسب برای توسعه محصولات گردشگری به منظور هدف قرار دادن هر کدام از بازارهای گردشگری با علایق ویژه می‌تواند عبارت باشد از:

* اول، تحقیق و تحلیل: بررسی وضعیت موجود(منابع داخلی و خارجی بازار و توانمندی‌های شهر/منطقه) بررسی ظرفیت بازار و گرایش‌های آینده آن، شناسایی فرصت‌های توسعه محصولات و بررسی موضوعی عوامل موثر بازار.

* دوم، تهیه برنامه و اقدامات عملی: برنامه‌ریزی برای اقدامات استراتژیک و استخدام مسئولان فرهنگی، تشریح موضوع کاری بوسیله مشاوره و همفگری و سپس تهیه برنامه اجرایی.

* اجرای طرح و نظارت بر اجرای آن

* بررسی عملکرد: بازبینی طرح و بررسی موفقیت‌ها و شکست‌های آن و بهره‌گیری از نتایج طرح برای طرح‌های بعدی.

تجزیه و تحلیل نقاط قوت و ضعف داخلی در ارائه

محصولات مختلف گردشگری و فرصت‌ها و تهدیدهای ایران

بررسی ایران به عنوان یک مقصد گردشگری نشان می‌دهد که کشور دارای یک رشته توانمندی‌های رقابتی به شرح زیر است:

• فرهنگ غنی غیر‌ملموس مانند آنچه که در سنت‌ها و روش زندگی بسیاری از جواحع قومی کشور جلوه‌گر است..
• وجود آثار برجسته معماری اسلامی و زیارتگاه‌ها.
• تمدن باستانی و وجود آثار و جاذبه‌های بسیار در گوشه و کنار کشور.
• ترکیب منحصر به فرد آب و هوای معتدل، بیابانی، مرطوب و کوهستانی.
• عظمت و شکوه رشته‌کوههای البرز و زاگرس و گستردگی دو کویر بزرگ کشور
• شبکه حمل و نقل و خدمات گردشگری نسبتا مناسب.
• در دسترس بودن خدمات همگانی.

این نقاط قوت ایران را قادر می‌سازند با مقاصد جهانگردی در کشور‌های همسایه و منطقه مانند ترکیه و مصر رقابت کند.

نقاط اصلی ضعف رقابتی ایران نیز به عنوان یک مقصد گردشگری بین‌المللی شامل این موارد است:

• استفاده محدود از روش‌های توسعه و مدیریت پایدار در زمینه اطلاع‌رسانی درباره ارزش‌های فرهنگی و طبیعی جاذبه‌ها و مکان‌های مهم گردشگری فرهنگی و طبیعی که نتیجه آن کاهش ارزش دارایی‌های ارزنده طبیعی و فرهنگی بوده است.
• تاسیسات، تجهیزات و وسایل مورد استفاده از جمله وسایل حمل و نقل، هتل‌ها، تفرجگاهها و نظیر آن به طور کلی فرسوده شده‌اند و بسیاری از آنها باید از رده خارج شوند یا به طور اساسی مرمت شوند. بعضی از واحدهای اقامتی نیز باید از نو ساخته شوند.
• زیرساخت‌های اساسی حمل و نقل در عین اینکه کافی است، اما قدیمی شده و با ترافیک امروزه گردشگری ناسازگار است و قادر نیست پاسخگوی نیازهای گسترش و توسعه باشد.
• استاندارد خدمات ارائه شده توسط نیروی انسانی به طور کلی پایین است و بیانگر توجه نکردن به ارزش و اهمیت مشتری، سیاست‌های ضعیف استخدامی و همجنین آموزش ضعیف، محدود و نامناسب نیروی انسانی است.
• ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی، جهانگردانی که ایران می‌تواند جذب کند محدود ساخته است.
• سیاستها و مقررات جاری از جمله در مورد هواپیمایی کشوری، قانون کار، قانون اتحادیه‌ها و تشکل‌های صنفی، قانون سرمایه‌گذاری، موفق نبودن در خصوصی‌سازی صحیح خدمات گردشگری، همراه با فضایی که عموما نسبت به فعالیت‌های بخش خصوصی با دیده تردید و سوء‌ظن می‌نگرد و این تصور که بخش دولتی همه چیز را بهتر تشخیص می‌دهد، مانع از توسعه صنعت جهانگردی شده است.

فرصت‌ها و امکانات ایران در صحنه رقابت به عنوان یک مقصد گردشگری بین‌المللی:

*وجود بازارهای بزرگ گردشگری در کشورهای عضو اسلامی که علاقمند به مسافرت و گردش در کشورهای مسلمان مانند ایران هستند.

*امکان استفاده از اماکن مذهبی شیعه، مسیحیان، زرتشتیان و سایر مکان‌های مذهبی از طریق بهره‌برداری از علاقه روز افزون مردم به دانش و تجربه مذهبی به ویژه در میان اروپائیان و آمریکایی‌ها.

* به کار گرفتن هواپیماهایی که بتواند از لحاظ پرواز به فرودگاههای مختلف از انعطاف‌پذیری لازم برخوردار باشد و همچنین استفاده از هواپیماهای جت کوچک.

* بهره‌گیری از قدرت سنتی ایران به عنوان یک کشور تجاری به منظور ایجاد یک بخش خصوصی نیرومند و پرتحرک در زمینه گردشگری.

* به کارگیری اطلاع‌رسانی الکترونیک و استفاده از روش‌های نوین تجارت الکترونیک برای بازاریابی و معرفی محصولات به مشتریان.

* بهره‌گیری از تاسیسات، خدمات و سیستم‌های مدیریتی کارآمدتر و کم‌هزینه‌تر.

* توسعه فرودگاههای بین‌المللی تهران و کلانشهرها و ساماندهی خطوط هواپیمایی کشور.

عوامل عمده تهدید کننده قدرت رقابتی ایران:

* موفق نبودن در اصلاح موثر نقاط ضعف یاد شده در بالا.    

* ادامه شرایطی که موجب دلسردی و رویگردانی بخش خصوصی از مشارکت در صنعت گردشگری می‌شود.

* ناتوانی در اجرا، پیگیری و حفظ اصول و روش‌های توسعه پایدار در ارتباط با اثرات گردشگری بر محیط طبیعی، اجتماعی فرهنکی و اقتصادی.

* موفق نشدن در حل صحیح و موثر مسائل حساس مدیریتی و نهادی در بخش گردشگری.

* اثرات ناشی از بلایای طبیعی مانند زمین‌لرزه، سیل و خشکسالی.

* بروز ناآرامی و اختلافات سیاسی در داخل و یا بین ایران و کشورهای همسایه.

* اختلافات و درگیری‌های منطقه‌ای.

دسته‌بندی تورهای با علایق ویژه براساس فهرست سازمان جهانی جهانگردی