خاک در معماری حسن فتحی

مقدمه:

   معماری با خاک اصیل ترین و کهن ترین صورت معماری در جهان است . هنری سرچشمه یافته از نبوغ فن آوری های بومی در تداوم هستی و ماندگار هنوز .

این معماری همچون سازه های طبیعی از لانه پرندگان گرفته تا کندوی زنبور عسل ، حباب صابون گوش ماهی های دریایی و غارهای زاده از مواد مذاب آتشفشانی به حد اعلای پایدار طبیعت یعنی ایجاد حداکثر فضای سازه با حداقل مصالح دست یازیده است . (خلیلی ، نادر).

       درسالیان اخیر با کاربرد خشت خام در ساخت بناها ، تحول فن آورانه جدیدی حاصل شده است . حدود سی سال است که در آسیا و اروپا برای ساخت سد های عظیم نیرو ، از خاک متراکم استفاده می شود.

در حقیقت چون خاک مصالح محلی است نیازی به حمل و نقل های سنگین ندارد . استفاده از آن مصرف ا نرژی کمتری را باعث می شود . خانه های گلی تا حد  زیادی تبادلات گرمایی را  کاهش می دهد . کشور های پیشرفته با بهره گیری از دانش معماران و محققان سعی می کنند با ترکیب خاک های مختلف و شکل دادن به آنها به  ترکیباتی دست یازند که در برا بر رطوبت مقاوم بوده و بتوان از آنها در ساخت سقف و پی ساختمان  استفاده کرد .  نمونه های آزمایشی این خانه ها  که معمولاً راحت و مرفه نیز هست تا حد زیادی از آزمایش خارج شده است و امروزه در ایالت متحده   به وفور یافت می شود .

 اقامتگاه پوابلو در مکزیک و طاقهای قوسی  نوبی که حسن فتحی بعد از جنگ جهانی دوم در گورنا احیا کرد از این جمله است . (مولاند ، ژاک).

۱ – حسن فتحی کیست ؟

      ریشه سنت های مردمی معماری با خاک به مبدا ساخت شهرهای بشری باز می گردد . اولین اجتماعات شهری در حدود ده هزار سال پیش در بین النهرین با خشت خام ساخته شد شهر ژرشیو از قدیمیترین آنها به شمار می رود .

دیرینگی شهر خاکی معروف با بل برج معروفش که مرکز آن نیز محسوب می شد ، به بیست و هفت قرن پیش می رسد . از آن زمان به بعد این مهارت ساخت در بیشتر شهرهای دنیا رواج یافت . از این روست که امروزه حداقل یک سوم مردم این عصر در ساختمان های گلی زندگی می کنند .

در سال ۱۷۹۰ فرانسوا  کوانترو معمار فرانسوی آثاری را منتشر کرد که علاقه مند ان بسیاری را  به سوی معماری جدید با خاک جلب کرد . حسن فتحی معمار مصری نیز در سال ۱۹۴۶ همین روش را دنبال کرد . اگر چه در سال ۱۹۴۶ ، ۱۱۶ سال از مرگ کوانترو می گذشت اما هدف و زندگی این دو مرد شباهت زیادی به هم داشت کار هریک از آنها هم زمان با آغاز دوره صنعتی شدن کشورشان

بود. که در این بخش به صورت اجمالی با زندگی حسن فتحی آشنا می شوید .

    حسن فتحی معمار خوش ذوق مصری در سال ۱۹۰۰ در شهر اسکندریه بدنیا آمد . از همان ابتدا به روستا و روستاییان علاقه داشت به همین دلیل تصمیم گرفت مهندسی کشاورزی را دنبال کند اما به دلایلی  موفق نشد و به معماری روی آورد . وی در دانشگاه  کایرو به تحصیل پرداخت  و  پس از اتمام  تحصیلاتش ، به علت عشق و علاقه اش  به  مردم ودرک مشکلات  اقتصادی  زمانه اش تلاش بی وقفه ای را برای ایجاد مسکن هایی زیبا و ارزان برای همه مردم آغاز کرد .

وی معتقد بود که اغنیا و فقرا می بایست از خانه هایشان لذت ببرند و سعی کرد که با احیای  دوباره معماری با خاک پیوندی نا گسستنی بین  انسان ، طبیعت و معماری  ایجاد کند و زمانی که  همه در جستجوی نوگرایی ساختگی وسنت دروغین بودند با تلفیق کهنه و نو ،  معماری را گامها به جلو هدایت کرد .

مسولیت های  حرفه ای وی به شرح ذیل می باشد :

– رییس گروه  معماری در دانشکده هنرهای زیبای قا هره

–  مدیر کل ساختمانهای آموزشی وزارت آموزش و پروش مصر

– مشاور سازمان کمک به آوارگان فلسطین

– مشاور طرح و اجرا در سازمان Doxiadis

–  تدریس در مدرسه عالی تکنولوژی آتن یونان

– تدریس در مدرسه عالی آتن یونان (برنامه شهر های آینده)

– تدریس در دانشگاه الازهر(طرح شهر های عربی)

– همکاری در سازمان Adlai Stevenson for International Affairs Chicago

تالیفات وی به شرح ذیل می باشد :

– داستان دو دهکده (بهترین کتاب سال ۱۹۷۰)

– معماری برای مردم

– مسکن عربی در زمان های آینده

– پیشرفتها و راه های نو برای تصمیم گرفتن و این صحبت قدیمی است

– معماری عربی معاصر در خاور میانه

– معماری عربی جدید

– قاهره در آینده

– فضا و معماری

– سقفها در معماری خشت و سنگ

– فلسفه زیبایی در شهر سازی

– علت کاربرد سقف های (المببه) و خشت و خاک و سنگ در مرمت ها برای دهکده

آثار معماری وی به شرح ذیل می باشد :

– خانه عبد الرزیک                                                    – عکاسی الکچکاکین

– استراحتگاه البکیلیا                                                  – مرکز توریستی المشربیا

– ویلای البیلی                                                          – خانه النگار

– خانه اکیل سامی                                                      – خانه الصباح

– ویلای الحرینی                                                        – خانه علاالدین مصطفی

– استراحتگاه اسکندریه                                                – آپارتمان علی بی فتحی

  – خانه آلفا بیانکا                                                         – خانه اندریولی

– پناهگاه آوارگان عرب                                                 – استراحتگاه مارپنت بایوم

– خانه اریحان                                                            – کازینوی باسفور

– خانه کار                                                                – خانه کازارونی

– کارخانه سرامیک                                                      – بیمارستان کودکان

– تعاونی مرکزی خرگاه                                                 – مرکز فرهنگی گاراگاس

– روستای دار الاسلام                                                   – خانه دریا

– خانه کمک                                                             – مدرسه فایرز

– ویلای فرید بی                                                        – مزرعه فایوم

– خانه فوادریاد                                                          – ویلای گارویس

– خانه حمید سیف النصر                                             – خانه حامد سعید

– خانه حسن رشاد                                                     – ویلای حسنین

– خانه حاتم صادق                                                     – ویلای حیات

– ویلای حشمت                                                        – ویلای حسنی عمر

– انستیتو هنرهای عمومی                                            – ویلای عبد الرازق

– خانه دوبلکس جده                                                   – خانه کلینی

– خانه خلیل التلحونی                                                 – مرکز کنفرانس و مسجد خارتوم

– صحرای لولوات                                                        – ویلای محمد موسی

– مرکز فرهنگی لوکسر                                                 – خانه مراد

– خانه معروف محمد                                                   – خانه مراد گریس

– خانه ومغازه های مدکور                                             – خانه نظیف

– ویلای ملک                                                            – روستای جدید باریس

– روستای مینیا                                                         – روستای جدید گورنا

– ویلای محمد فتحی                                                  – هتل رباط

– خانه مناستریلی                                                       – استراحتگاه سادات

– مسجد آتلانتا                                                          – آپارتمان مهراز

– ویلای صدیق                                                           – ویلای بدران

– رستوران آتیا                                                            – روستای فستیوال نیل

– ویلای پرنسس شهناز                                                 – خانه پلک

– ویلای زکی                                                                  – ویلای زهیر احمد

– کارخانه کاشی                                                          – مرکز اجتماعات کایرو

– مسجد ابو ریچ                                                          – مسجد گورنای جدید

– خانه پرنس صدر الدین آقا خان

حسن فتحی معماری بود که مشکلات مردم زمان خود را خوب می دانست و می خواست برای مردم کشورش کاری انجام دهد به همین دلیل به او لقب  (معماری ، برای مردم) داده اند  پیر برنار  در  موردش می نویسد ((حسن فتحی معمار است : یک شاعر ، یک مردم شناس ، یک سازنده بنا . کار او با الهام گیری از دیگران شکل می گیرد .))  حسن فتحی  در سال ۱۹۸۹ پس از خدمات  فراوان و ارزنده جان به جان آفرین تسلیم کرد.

۲ – معماری از دیدگاه حسن فتحی چیست ؟

    هر ملتی معماری خاص خود را بنیان نهاده است ، خطوط و فرم های دلخواه خویش را به سا ن زبان ، آدات و رسوم محلی اش ویژگی خاص دارد نمایان کرده است .

 تا پیش از فروپاشی مرزهای فرهنگی  که  در  قرن  نوزدهم  اتفاق  افتاد ،  فرم ها  و  عناصر  ویژه معماری های بومی در تمام جهان دیده می شد و ساختمان  هر  ناحیه  میوه شگفت انگیز  وصلت

میمون تصور مردم با خواستهای محیط بود ولی افسوس سبک اصیل و بومی در معماری مصر امروز وجود ندارد . جای اصل و نسب در آن خالی است خانه های اغنیا همانند منازل فقرا فاقد خصوصیت و نشانه مصری است . (فتحی ، حسن) .

       حسن فتحی معتقد بود که ساختمان سازی تلاشی آفریننده است که در آن ، لحظه سرنوشت ساز فرآیند آفرینش ، لحظه نوآوری فکری می باشد . لحظاتی که فکر شکل می گیرد تمامی مناظر     آفرینش  تازه در عمل مشخص می شود  همانگونه که ویژگی های  هر موجود زنده هنگام  باروری مشخص می شود .

       حسن فتحی  به  سنت  اهمیت  می داد و آن را چنین تعریف کرده است ((  سنت در مفهوم

اجتماعی آن برابر با عادات شخصی است و همان نقش را در قلمرو هنر دارد یعنی رها کردن هنرمند از تصمیمات غیر مهم و حاشیه ای تا اجازه یابد خویش را بر تصمیمات حیاتی متمرکز سازد . ))

      او عقیده داشت که سنت حتماً نباید کهنه وقدیمی باشد ممکن است تازه به وجود آمده باشد و

 می خواهد بگوید که نوگرایی همواره به معنای خوب زیستن نیست و در ضمن چیزهای خوبی را که

از گذشته به ما رسیده و هنوز هم برای ما قابل درک و عمل کردن است را سنت می داند و معماری را یکی از سنتی ترین هنر ها معرفی می کند .

      هر ساختمانی برای مورد استفاده قرار گرفتن ، فرم آن از طریق آثار پیشینیان تعیین می گردد و خود را در میان جمعی می یابد که ناگزیرند همه روزه آن را ببینند . معمار موظف است با احتراز از بکارگیری  (( معماری خویش ))  به عنوان  وسیله ای برای تبلیغات شخصی ، به کار پیشینیان و احساس مردم خود احترام  بگذارد . هیچ معماری نمی تواند از به کاربستن تجارب پیشینیان خویش دوری جوید. پژوهش او هر اصالتی که داشته باشد ، مهمترین بخش اثرش به این یا آن سنت ارتباط می یابد . (فتحی ، حسن) .

      حسن فتحی معماران را تشویق می کند تا سنت خاص کشور و منطقه خویش را در معماری خود ارج نهاده و از به کار بردن سنت های بیگانه بدون در نظر گرفتن اقلیم و توافق بنا با طبیعت منع می کند، از نظر او خانه ها می با یست همچون نخل های گنبدی و پنجه ای طبیعی باشند و زندگی در آن به راحتی پوشیدن یک لباس باشد .

۳-کاربرد خاک در معماری حسن فتحی چگونه است ؟

      در زمان حسن فتحی وضعیت اقتصادی مصر به علت شروع جنگ جهانی بسیار بد بود ارتش   هر چه در کشور پیدا می شد ضبط کرده بود وتهیه کنندگان فولاد و چوب بیکار شدند این مساله فعالیت های خانه سازی را متوقف کرد .

     حسن فتحی درآن زمان تصمیم گرفت که برای معماری کشورش کاری انجام دهد . وی پس از بازدید های مکرر از روستاها واطراف به این نتیجه رسید که اگر خشت خام را به عنوان ابزار معماری در دست داشته  باشد  بازهم از پیشینیانش ندارتر نیست .  با  این فکر شروع  به ساختن خانه ها  و روستاهای مختلف نمود . او معتقد بود خاک فراوانترین چیزی است که در هر منطقه یافت می شود و افراد می توانند آن را از دل زمین بیرون آورده پس از شکل دادن در قالب آنرا خشک کنند و برای

استفاده در سقف آن را با کاه مخلوط کنند تا سبک شده و سقف نریزد.

  او برای این کار از معماران تجربی قدیم کمک گرفت و خانه های زیبایی ساخت و با استفاده از

این سنت کهن (معماری با خاک) روستاهای زیبایی مثل گورنای جدید ، باریس جدید و دهکده کوچک دارالسلام را بنا کرد .

  حسن فتحی به خاک ارزش و بها بخشید و طرز تفکری را که معتقد بود خانه های گلی ، کوچک ،

تاریک و آلوده هستند و آسایش اندک دارند را زیر سوال برد  او زیباترین و راحت ترین خانه ها را با این مصالح طبیعی بنا نمود .

  در آخر با توجه به صرفه اقتصادی این خانه های گلی و همچنین مزایای دیگر آن که از حوصله این پژوهش خارج است با تحقیق و تفحص بیشتر در این مورد این  نوع معماری را  که ریشه در فرهنگ و معماری ما دارد دوباره احیا کنیم .

فهرست منابع

–  بی نام .۱۳۵۳ . دومین کنگره بین المللی معماری ایران . مجله هنر ومعماری ، (شماره ۲۲ و ۲۳و۲۴) . تهران : انتشارات هنر و معماری .-

– دوتیه ، ژ . معماری با خاک . ۱۳۷۹ ترجمه م . احمدی نژاد . اصفهان : نشر خاک

– فتحی ، ح . ساختمان سازی با مردم . ۱۳۷۲ . ترجمه ع . اشرفی.تهران : انتشارات دانشگاه هنر معاونت پژوهشی چاپ دوم ۱۳۸۲٫

– Steele , J . 1997 . AN ARCHITECTURE FOR PEOPLE THE COMPLETE WORKS OF HASSAN FATHY . Londan : Thams & Houdson Ltd .

– www . archnet .org

– www . Geociteis . com

– www . Hassan Fathy .com