سیما و منظر فضاهای شهری

فضاهای شهری گره ها و مسیرهائی هستند که ضمن محصور بودن، باید از فعالیت و سرزندگی نسبی هم برخوردار باشند. چنین فضاهائی لزوماً باید دارای ویژگی های خاص فیزیکی و ادراکی باشند تا بتوانند سرزندگی را در خود پدید آورده و حفظ کنند. (Lan Bentley) در واقع پدیده ئی است که خود را به صورت عینیتی باور پذیر به استفاده کنندگانش می نمایاند.

طراحی شهری دانشی است که ارتقاء کیفیت محیط را براساس ادراک و رفتار مردم، کارشناسان و مدیران برنامه ریزی می کند. (۱) آفرینش و ساخت یک فضای شهری باید با عملکردها و فعالیت های انسانی هماهنگ باشد و از لحاظ فیزیکی همهٔ شرایط لازم برای حضور انسانی ها را دارا باشد. این تأکیدی بر تعریف منظر شهری به مثابه عینیتی است که مستقل از انسان وجود دارد و توسط او درک می شود. (۱). منظر یک فضای شهری شامل کلیهٔ اطلاعات موجود از آن فضا است که توسط حواس دریافت شده، در فرایند اردارک پردازش می گردد. منظر به عنوان فرستنده، در برگیرندهٔ اطلاعات گوناگونی است که می توان آنها را به دو دستهٔ عناصر فیزیکی کالبدی و عوامل انسانی تقسیم کرد.

کالبد فیزیکی منظر خود از سه موضوع جداره، بام و زمین تشکیل شده است بنابراین بعد فیزیکی سیمای شهر خود شامل سه لایه است:
سیمای جداره
سیمای بام
سیمای زمین

بعد دیگر سیمای شهر جنبهٔ ادراکی آن است. طبق تعریف، سیما تصویری است که از راه ادراک و پردازش منظر در ذهن پدید می آید. (۱ ) حضور مردم و نحوهٔ فعالیت و عملکرد آنها در فضای شهری به همان اندازهٔ سیمای جداره، بام و زمین بر فضای شهری تأثیرگذار است. از این رو سیما و منظر فضاهای شهری باید از هر دو جنبهٔ ادراکی و فیزیکی نگریسته شود.

● سیمای بام (Roof Scape)
سیمای بام از دید ناظر دربرگیرندهٔ سیمای مجموعهٔ عناصری است که میان خط آسمان (Sky line) ـ مرز جدائی ـ کالبد جداره با آسمان و خط پایه (Cornish line) ـ مرز بالائی جدارهٔ قائم ـ جای دارد.

● سیلوئت (دورنما)
سیلوئت شهری عبارت است از منظر خط آسمان در متن افق و تفاوت آن با خط آسمان در این است که با استفاده از سیلوئت، تجمع های ارتفاعی و تأکیداتی که بر عناصر خاص وجود دارد، اغتشاش، نظم و یا جهت دهی مناظر بررسی می شود.

● خط آسمان (Sky line)
خط آسمان، مرز جدائی بالای جداره و آسمان از نظر ناظر است. خط آسمان از مهم ترین عناصر سیمای شهری به شمار می رود و دربرگیرندهٔ هویت سیما و منظر در هر محل است.

● سیمای جدارهٔ شهری
سیمای کالبد فضای شهری از همجواری ها، محصوریت و زمینه تأثیر می پذیرد یک بدنه افزون بر تقسیمات عمودی (محدودهٔ ساختمان ها) محدوده های عمودی نیز دارد. بدنه یا به یک گذر می رسد که نبش پدید می آید و یا با زاویه به بدنهٔ دیگری برخورد می کند که در این حالت کنج پدید می آید. بدنه ها از سوی دیگر محدود به زمین و آسمان اند. فصل مشترک سطح بدنه با آسمان، خط آسمان و محل برخورد آن با کف، خط زمین است که جملگی محدوده های افقی یک بدنه را تشکیل می دهند.

● محصور بودن فضاهای شهری
محصور بودن یک فضا با توجه به نسبت پهنا به بلندای آن تعریف می شود. کاهش یا افزایش این مقدار، حس بسته بودن یا گشودگی را در یک فضا پدید می آورد.

● جداره و زمینه
یکی از مهم ترین عوامل تأثیرگذار در جداره ها و بدنه های شهری نحوهٔ همجواری بناها در کنار یکدیگر است. (lan Bentley)

● نبش ها
تقاطع ها همواره از نقاطی هستند که باعث تمرکز فعالیت ها و افراد در نقاطی خاص می شوند و معمولاً شکل گیری آنها متفاوت از سایر جداره ها و براساس جلب توجه افراد است. از این رو ساختار فیزیکی آنها از لحاظ تأکیدهای بصری و نشانه ئی باید انتظارات لازم را برآورده کند.

● سیمای زمین
زمین معرف منظر بستر فضای شهری و مجموع عناصر طبیعی و مصنوعی جای گرفته بر آن است.

● تأثیر عملکرد و فعالیت در سیما و منظر فضاهای شهری
افزون بر کالبد فیزیکی شهر، آن چه سیمای فضاهای شهری را کامل می کند حضور و فعالیت های آنها در این فضاها است. (Gorden Cullen) حضور افراد از قشرها و ر رده های سنی گوناگون باعث پیدایش منظر دیگری از شهر می شود که بی گمان کالبد فیزیکی به تنهائی نمی تواند چنین سیمائی را پدید آورد. این در حالی است که عوامل فیزیکی تنها می توانند فضا را برای حضور افراد مطلوب کنند. به طور مثال وجود یک اثر ارزشمند می تواند باعث حضور شمار زیادی گردش گر و جهانگرد در محل شود که در پی آن فعالیت های گوناگونی شکل می گیرد. بنابراین افزون بر عوامل زیبائی شناختی کالبد، وجود عملکردهائی که باعث سرزندگی و حضور افراد در فضاهای شهری و حیطهٔ عمومی می شوند، نیز اهمیت زیادی دارد. نفوذ بعضی فعالیت ها از داخل مغازه ها به درون فضای شهری خود عامل مؤثری بر سرزندگی فضای شهری است. به عنوان نمونه می توان به رستوران هائی اشاره کرد که محل نشستن مشتریان در فضای بیرونی آن قرار دارد و به این ترتیب زندگی درون رستوران در بیرون آن نیز جریان پیدا می کند.

۱) بیانیه ٔ همایش سیما و منظر شهری ۱۳۸۲

الهه بیگدلی، کارشناس ارشد معماری و طراحی شهری
ماهنامه شهر و ساختمان