نیم نگاهی به روند تکامل حمل و نقل در ایران و جهان

صنعت امروزی حمل و نقل، فرآیند تکامل تدریجی و تغییرات بنیادی زندگی انسان و دگرگونی‌های اساسی در امر تولید، توزیع، مصرف و پیشرفت‌های فنی است که طی قرون متمادی حاصل شده است.

آشنایی انسان با پدیده حمل و نقل به زمان‌های باستان مربوط می‌شود و در واقع حمل و نقل و ارتباطات، هم زمان با پیدایش انسان و با گسترش تمدن و فرهنگ انسانی، توسعه و تکامل یافته است.
چنین تکاملی به یک مرتبه صورت نگرفته است؛ بلکه در هر دوره، پاسخ به توسعه روزافزون تولید و پراکندگی ناهماهنگ منابع، به نوآوری و پیشرفت‌های موفقیت‌آمیزی در زمینه حمل و نقل منجر شده است.
انقلاب صنعتی قرن نوزدهم که بنا به اعتقاد کارشناسان اقتصاد، جدای از توسعه حمل و نقل نمی ‌توان آن را بررسی کرد، تغییرات بنیادی وسیعی در زمینه مسایل حمل و نقل به وجود آورد؛ چرا که قبل از توسعه ماشین بخار، به جهت هزینه زیاد و کارآیی کم حمل و نقل زمینی، حمل محموله‌های تجاری و صنعتی از طریق دریا انجام می‌شد.
پیدایش ماشین بخار در قرن هیجدهم و کاربرد آن در قرن نوزدهم، نخست در وسایل نقلیه دریایی و سپس در وسایل حمل و نقل زمینی انقلاب عظیمی ‌ایجاد کرد .
در ایران نیز تمدن و موقعیت جغرافیایی ایران باستان و ارتباط ایرانیان با مصریان و ملل مشرق زمین و خاورمیانه موجب شد که ایرانیان، ۷۰۰ سال قبل از میلاد، در کار دریانوردی و ساخت شناور مهارت یابند و قرن‌ها حاکمیت خود را در دریاهای اطراف حفظ کنند و زمینه‌های لازم برای تبادل فرهنگ و اشاعه تمدن خود را فراهم سازند.
در دوران هخامنشی (۶ قرن قبل از میلاد) مراودات بازرگانی و مالی، گسترش تسهیلات حمل و نقل و توسعه راه‌های ارتباطی و تاسیسات جانبی راه‌ها و مساله حفاظت و امنیت راه‌ها برای تحقق اهداف اقتصادی و اجتماعی از هر جهت مورد توجه قرار گرفت.
درعهد اشکانیان تجارت و حمل و نقل رونق بیشتری یافت و به تجارت و حمل و نقل بین‌المللی به ویژه صادرات پارچه‌های گران قیمت، قالی و قالیچه، اهمیت قابل توجهی داده شد.
در دوره ساسانیان و در نتیجه امنیت، زمینه پیشرفت تجارت و حمل و نقل آماده شد و تجارت و توسعه حمل و نقل موجبات وسعت و افزایش اطلاعات جغرافیایی درباره اروپا و آفریقا را فراهم ساخت.
پس از وقفه و رکود حاصل از سقوط ساسانیان، دیری نپایید که روابط اقتصادی با دیگر ممالک جهان گسترش یافت و در آن دوران کشتی‌های تجاری ایران دایماً از بنادر خلیج فارس به سوی بنادر چین در رفت و آمد بودند.
تغییرات و تحولاتی که در جریان قرون هیجدهم و نوزدهم از طریق نوآوری در تکامل فنی و سایل نقلیه به وجود آمد، انگیزه‌های اساسی در تغییرات بنیادی نظام‌های حمل و نقل پدید آورد که این نوآوری‌ها بیشتر با تحولاتی در سرعت و کارآیی خدمات حمل و نقل همراه بود.
به این ترتیب پیشرفت‌های تکنیکی نیز که از بطن اتقلاب صنعتی حاصل شده بود، بیش از هر چیز، تکامل فعالیت‌های حمل و نقل را موجب شد و ابزار پیشرفت و توسعه آن را فراهم ساخت.
در راستای این تحولات جهانی در زمینه حمل و نقل، ایران که از دیرباز در مسیر جاده ابریشم که از بهترین راه‌های جهان بود، قرار داشته به عنوان شاهراه بین‌المللی مطرح و برای پاسخگویی به این جایگاه جهانی، اولین تشکیلات حمل و نقل کشور با احداث استراحتگاه و تسهیلات جنبی به توسعه امور حمل و نقل پرداخته و اولین تشکیلات حمل و نقل به نام دیوان یا “دیوان برید” که زیر نظر حکومت اداره می‌شد و وظایف راه و ترابری کنونی را انجام می‌داد، عهده‌دار احداث، حفظ، نگهداری و مرمت راه‌ها بوده است.
پس از آن، نخستین ساختار تشکیلاتی کشور به سبک نوین در سال ۱۲۸۵ تحت عنوان “اداره کل طرق و شوارع” در وزارت فواید عامه شروع به کار کرد و با تکامل جهانی تشکیلات حمل و نقل در جهان، در پاسخگویی به نیازهای نوین، وزارت راه و ترابری شامل چهار بخش عمده: معاونت حمل و نقل جاده‌ای، شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی‌ایران، هواپیمایی جمهوری اسلامی‌ایران و سازمان بنادر و کشتیرانی، عهده‌دار مدیریت حمل و نقل کشور شد.
اخیراً وظیفه معاونت حمل و نقل جاده‌ای کشور به سازمان حمل و نقل و پایانه‌های کشور محول شده است و تا پیش از آغاز قرن اخیر، راه‌های کشور عمدتاً به صورت خاکی بودند؛ اما به تدریج طی قرن اخیر اندک اندک، جاده‌های آسفالت و بزرگراه‌ها احداث شدند و وسایل حمل و نقل نیز توسعه و گسترش یافتند، به طوری که امروزه تقریباً تمام راه‌های ارتباطی بین شهرهای کشور آسفالت هستند.
خطوط راه‌آهن نیز با گذشت زمان و گسترش تسهیلات حمل و نقل از رشد قابل توجهی برخوردار بوده و موجب سهولت در حمل محموله‌های سنگین بین مناطق مختلف شده است. خطوط هوایی مانند سایر زیر بخش‌های حمل و نقل، در قرن کنونی به سیستم حمل و نقل کشور پیوسته و موجب کاهش زمان سفر و مسافرت راحت برای مسافران و حمل بار در کشور شده است.