مکان‏یابی و طراحی مسجد

تدوین ضوابط مکان‏یابی و طراحی مسجد
مطالعات و پژوهش‌های بنیادی
دکتر اکبر حاجی ابراهیم زرگر
آقای مهندس غلامحسین حمزه مصطفوی

طراحی مسجد از زمره طرح های سهل و ممتنع معماری محسوب می شود. سهل از آن بابت که فاقد ارتباطات فضایی پیچیده است و ممتنع به دلیل آنکه پاسخگویی به زیبایی محسوس و معقول آن تعمق بسیار طلب کرده و تفحص در حوزه های مختلف علوم و معارف را ضروری می سازد. نسل امروزی مسجد را عرصه کارهای متفاوت می بینید؛ از محل برگزاری عزا تا کتابخانه، از مرکز آموزش کامپیوتر و ورزش های رزمی تا صندوق های قرض الحسنه و غیره، همه در عرصه مسجد جای گرفته اند و در مواردی هم فراموش می شود که همه این استفاده ها، فرع بر مهم ترین عملکرد مسجد، یعنی فراهم آوردن بستر مناسب نماز، خصوصاً نماز جماعت است. بنابراین یکی از مسائل با اهمیت، توجه به جایگاه و نقش مسجد در طول تاریخ است، تا بدین وسیله با شناخت عملکردهای گوناگون مسجد در گذر زمان، با توجه به ویژگی های هر دوره تاریخی به یک جمع بندی کلی در مورد نقش و عملکردی که مسجد باید در دوران حاضر داشته باشد برسیم. البته پاسخ به این مساله و تعیین نقش مسجد در حال حاضر در تخصص و بر عهده معماران نیست، بلکه باید فقها و کسانی که مرجعیت دینی و اجتماعی دارند در این زمینه تصمیم گیری کنند، اما از آنجا که گاهی برنامه ریزی فیزیکی طرح از سوی کارفرما به معماران محول می شود، ضروری است که معماران با این مقوله آشنایی داشته باشند. همچنین آشنایی با سیر تحول مکان یابی مساجد در شهرهای‏‏ ایران و نقش مسجد در شکل گیری و تحول بافت شهری در دوره های مختلف تاریخی، نهایتاً به توصیه های کلی برای مکان یابی مسجد در بافت شهری امروز منتهی می شود. اهداف پژوهش الف- با توجه به ماهیت اسلام و لزوم معرفی همه جانبه آن و به منظور ترویج امر بنیادی اقامه نماز، خصوصاً نماز جماعت و همچنین از آنجا که با اهمیت ترین وجه کاربردی مسجد در درجه اول، محلی برای عبادت و سپس به عنوان پایگاهی جهت وحدت مسلمین و نمایش روح یکپارچگی و نیز به عنوان پایگاه جهاد فکری و تعلیم معارف اسلامی بوده است، طرح و اجرای مساجد با کیفیت معماری مناسب و یا اصلاح مساجد موجود در جهت ترغیب شرکت نمازگزاران در برنامه اقامه نماز و سایر مراسم عبادی از اهمیت زیادی برخوردار است. ب- در حالی که ما در کشور، میراث غنی هزار و چهارصد سال مسجد سازی داشته ایم، متاسفانه در دهه های اخیر، این سنت مقدس مخدوش شده، به طوری که نمونه های قابل توجه بسیار نادر است و مصادیق کم ارزش و گاه غیر قابل دفاع در مساجدی که جدیداً احداث شده اند کم نیست. ج- در برخی از نمونه های خصوصاً متاخر، مصادیقی وجود دارند که گواه بی اطلاعی طراح و معمار طرح از بعضی از مقدمات ظاهراً بدیهی و به اصطلاح محکمات طرح مسجد می باشند و لازم است در این زمینه تلاش شود. د- با تدوین توصیه هایی جهت طراحی مساجد، معماری های مناسبی برای سنجش و ارزیابی طرح ها و ساختمان های موجود مسجد و احیاناً اصلاح آنها نیز در دست اجرا قرار خواهد گرفت، چرا که ملاک های تعیین شده، جهت طراحی مساجد در قوانین شهرداری، بسیار ناچیز است و نمی تواند جوابگوی نیاز واقعی مهندسان و طراحان باشد. و- طبقه بندی مساجد :مساجد میان راهی، مساجد سر کوچه، مساجد محله ای، مساجد شهری و مساجد خاص. ساختار پژوهش دفتر اول: مبانی نظری دفتر دوم: احکام فقهی مسجد دفتر سوم: اصول مکان یابی مسجد در شهر دفتر چهارم: معماری مسجد دفتر پنجم: مسجد و تنظیم شرایط محیطی جلد اول: توصیه ها و ضوابط اقلیمی جلد دوم: تاسیسات حرارتی، برودتی و بهداشتی دفتر ششم: مساجد میان راهی دفتر هفتم: ضمائم جلد اول: محراب جلد دوم: کتابشناسی مسجد جلد سوم: برداشت ها و مطالعات میدانی جلد چهارم: تجهیزات مسجد خلاصه پژوهش دفتر اول- مبانی نظری: معرفی و تحدید موضوع و روش های پژوهشی به کار رفته در هر بخش، همچنین تدوین مبانی پایه ای مفروض برای انجام این پژوهش که مستخرج از اطلاعات جمع آوری شده و بحث های نظری طرح می باشد، در این دفتر آمده است. همچنین در این دفتر، روند انجام کار در پروژه تحقیقاتی مزبور، تا رسیدن به نتیجه نهایی شرح داده شده است. دفتر دوم- احکام فقهی مسجد: بخشی از قواعد حاکم بر طراحی مسجد، منبعث از احکام فقهی است. به نظر می رسد که این وجه از احکام بعضاً مورد غفلت قرار گرفته است و همچنین بخشی از احکام لازم در این زمینه در رساله های عملیه در دسترس، موجود نیست. از جمله این مشکلات می توان به این مورد اشاره نمود: گاهی در اثر بی توجهی به اهمیت مسجد در طرح های جامع یا شبکه های خیابان کشی، مساجد در معرض تخریب قرار می گیرند که تعارض آشکاری با احکام الهی پیدا می کند. در مقیاس معماری، علی رغم تاکید احکام بر سادگی و اجتناب از تجملات، بعضاً از دیوار مسجد تلقی بوم نقاشی می شود، یا ضوابط اتصال صحیح صفوف در فضای مسجد، چه در سطح شیبدار و چه در اختلاف ارتفاع مورد بی عنایتی قرار می گیرد. در مقیاس فن ساختمان؛ کیفیت تاسیسات (آب و فاضلاب و…) برای تطهیر، نوع مصالح برای کفسازی و در مقیاس مرمت؛ کیفیت تخریب، توسعه و بازسازی بنای مساجد و استفاده از نوع مصالح و عناصر قابل دقت می باشند. دفتر سوم- اصول مکان یابی مسجد در شهر: با توجه به اهمیت مسجد در شهرهای اسلامی و لزوم برقراری ارتباط مناسب میان این عنصر و سایر عناصر شهری، این پژوهش در صدد بوده است تا در جهت تحقق این خواسته و در راستای دستیابی به مکان مناسب برای این عنصر در شهر به اهداف کلانی همچون سازندگی عناصر اصلی شهر و استقرار کاربری های مختلف و مرتبط در جوار مسجد دست یابد. دفتر چهارم- معماری مسجد: این دفتر معطوف به ضوابط و معیارهای طراحی معماری مسجد است تا در کنار سایر دفاتر این مجموعه، عمده ترین پرسش هایی را که در فرآیند طراحی مسجد برای طراح مطرح است، پوشش دهد. ضوابط و معیارهای طراحی، مجموعه بایدها و نبایدهایی هستند که علی رغم داشتن عناصر ثابت حاصل تکرار و تجربه، بسیار تحت تاثیر دیدگاه معماران نیز هستند. توجه به این واقعیت که در عالم طراحی به ازای هر مساله بیش از یک راه حل وجود دارد، خود نشان دهنده تاثیر دیدگاه های طراحان است. ضمن اینکه از اهمیت ضوابط و معیارهای ثابت نیز چیزی نمی کاهد. دفتر پنجم- مسجد و تنظیم شرایط محیطی: آسایش نمازگزاران نسبت به شرایط محیطی از قبیل سرما و گرما و تهویه مناسب هوا و همچنین نور و صدای مناسب در زمره عوامل مهم در طراحی و ساخت مسجد است. توجه به شرایط متنوع آب و هوایی در پهنه ایران، ضرورت و تامل در تنظیم شرایط محیطی را کاملاً روشن می کند. جلد اول- توصیه ها و ضوابط اقلیمی: هدف این بخش از مطالعه، رسیدن به احکام اقلیمی طراحی مساجد است که خود به عنوان جزئی از یک مطالعه جامع مطرح می باشد. جلد دوم- تاسیسات حرارتی، برودتی و بهداشتی، آکوستیک و نور: بهترین راه حل برای ایجاد شرایط آسایش مناسب در مساجد هر اقلیم، استفاده از شگردهای معماری می باشد، لیکن در شرایطی که دیگر این شگردها پاسخگوی شرایط اقلیمی نباشند، باید از روش های تاسیسات مکانیکی در مساجد بهره برد. علاوه بر این، گوش فرا دادن به موعظه سخنران مذهبی و یا مراسم عزاداری و نوحه خوانی در ایام خاص، یکی از مهم ترین فعالیت های مسجد است، بنابراین بهینه کردن مسائل آکوستیکی مساجد، از مهم ترین نکات طراحی مساجد مناسب به شمار می رود. نمازگزارانی که جهت اقامه نماز و عبادت به مساجد می آیند، معمولاً اوقاتی را نیز صرف خواندن ادعیه یا قرآن به صورت انفرادی یا دسته جمعی می کنند. تامین نیازهای بصری جماعت حاضر در مساجد، یکی از مسائل عمده ای است که در طراحی بایستی به آن پرداخته شود. این جلد در سه فصل ارائه شده است: ۱. راهنمای طراحی تاسیسات حرارتی، برودتی و بهداشتی مساجد ۲. راهنمای آکوستیکی مساجد ۳. راهنمای طراحی نور و روشنایی مسجد دفتر ششم- مساجد میان راهی: در کشور ما به دلیل نارسایی وسایل حمل و نقل جمعی غیر جاده ای، مانند راه آهن و هواپیما، غالب سفرهای بین شهری از طریق وسایل نقلیه جاده ای انجام می گیرد. از این رو تامین نیازهای مسافرینی که از جاده های کشور استفاده می کنند، ضروری به نظر می رسد. یکی از بدیهی ترین نیازهای مسافرین در طول مسیر، وجود مکان هایی جهت توقف و استراحت و ادای نماز (مساجد بین راهی) است. در این دفتر، هدف، بررسی تعدادی از مساجد میان راهی موجود و تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده، جهت دستیابی به توصیه ها و دستورالعمل هایی، برای طراحان و سازندگان می باشد. دفتر هفتم- ضمائم: جلد اول- محراب: از آنجا که محراب مقدس ترین مکان مسجد است، جهت طراحی آن، آشنایی با مبانی نظری معنوی و فیزیکی ساخت محراب بسیار حائز اهمیت است. در زمینه محراب های ب ارزش تاریخی، تاکنون تحقیقات متعددی به وسیله اندیشمندان غربی یا ایرانی انجام پذیرفته است؛ لیکن در مورد محراب های مساجد معاصر ایران، منبع مدونی انتشار نیافته است. در این جلد به صورت خلاصه و اجمالی، اطلاعاتی در مورد محراب های مساجد معاصر ایران ارائه می گردد. جلد دوم- کتابشناسی مسجد: در زمره اولین گام های ضروری، جهت انجام این طرح پژوهشی، جستجوی منابع مکتوب منتشر شده درباره موضوعات مرتبط است. در این جلد اطلاعات کتاب شناسی به روش کتابخانه ای گردآوری شده است و ب ارزش ترین و عمده ترین منابعی که در این زمینه در دسترس قرار داشته اند، براساس فهرست موضوعی ارائه شده اند. جلد سوم- برداشت ها و مطالعات میدانی: ماهیت این پژوهش ایجاب می کند که یکی از پایه های اصلی آن، یافته های میدانی و غیر کتابخانه ای باشد. جهت رسیدن به چنین هدفی، در این پروژه مطالعات میدانی نسبتاً گسترده ای صورت گرفته است که از آنها به عنوان پیش زمینه ای جهت رسیدن به نتیجه طرح استفاده گردیده است. از آنجا که مرور این مطالعات میدانی برای سایر معماران و محققین نیز می تواند مفید باشد، کل مطالعات میدانی انجام گرفته (به جز مساجد میان راهی) در این جلد گردآوری شده است. جلد چهارم- تجهیزات مسجد: فضای شبستان مسجد، در گذشته های دور ساده و بی پیرایه و فاقد تجهیزات و وسایل متعدد بوده و با گذشت زمان به تدریج با تحول امکانات از یک سو و توقعات و نیاز مومنین از سوی دیگر، وجود برخی وسایل و تجهیزات اجتناب ناپذیر گردید. امروزه با موارد زیادی در طراحی تجهیزات مساجد روبه رو هستیم که عملاً به جای طراح، تصمیم گیری درباره آنها به خود مردم واگذاشته شده است؛ مواردی از قبیل سیستم روشنایی و لامپ برق، بلندگوها، پرده حائل بین قسمت های مردانه و زنانه، قفسه های کتاب، پشتی ها، جامهری، جاکفشی و… . در این جلد با بیان بعضی از این ناهماهنگی ها و بی نظمی های موجود در معماری داخلی مساجد، سعی شده است که پیشنهادات مفیدی جهت حل مشکل تجهیزات مسجد ارائه گردد. نتایج و دستاوردها دستاورد این پژوهش کتابی با عنوان «راهنمای معماری مسجد» بوده است که بر اساس مطالعات انجام شده در این پژوهش تدوین شده است. همچنین نتایج این پژوهش، در طرح تحقیقاتی دیگری با عنوان «تهیه و تدوین اصول و معیارهای طراحی مساجد درون شهری» مورد استفاده قرار گرفته است. واژگان کلیدی مسجد، مساجد میان راهی، خصوصیات کالبدی، خصوصیات کیفی، تزئینات، صحن، رواق، شبستان، ایوان، مساجد تاریخی، مساجد خاص، مساجد معاصر، معماری مسجد، احکام فقهی مسجد، ضوابط مکان یابی