طراحی الگوی فراگیر بانک اطلاعات مدیریت شهری

طراحی الگوی فراگیر بانک اطلاعات مدیریت شهری
اقتصاد و مدیریت شهری
مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران
آقای مهندس عباس اخلاصی و آقای مهندس مرتضی عمرانی

طی نیمه‏ نخست سده بیستم‏، مؤسسات و سازمان‏ها، اطلاعات خود را به صورت دستی و یا با ماشین‏های کلیددار و کارت‏های منگنه‏شده پردازش می‏کردند و داده‏ها بر اساس روش تقسیم به اجزا اداره می‏شد. با پیدایش سیستم‏های داده‏پردازی و تشکیل فایل‏های اطلاعاتی‏، هر سازمان با توجه به نیازمندی‏هایش اطلاعات مربوط به خود را گردآوری و نگهداری می‏کرد و در این میان، شاید این امکان وجود داشت که بخش اعظم اطلاعات یا حتی تمامی اطلاعات موجود در فایل‏های جدید قبلاً در فایل دیگری هم ایجاد شده باشد. در نتیجه بسیاری از داده‏ها زائد و یا تکراری بود. این وضعیت، طی پانزده سال اول پیدایش رایانه در مؤسساتی که سیستم‏های پردازش داده‏های خود را به شکل کامپیوتری تبدیل نمودند نیز به وجود آمد و این وضع تا تشکیل بانک‏های اطلاعاتی ادامه داشت. ایجاد بانک‏های اطلاعاتی برای سازمان‏ها و به‏ ویژه مدیران آنها حائز اهمیت بوده است زیرا وجود بانک اطلاعاتی نقش تعیین‏کننده‏ای در بقا و توسعه سازمان در عرصه‏ی رقابت جهانی دارد و از زمره ابزارهای مدرنی است که در هدایت و اداره‏ی مطلوب سازمان‏ها مؤثر است. بانک اطلاعاتی، یک سیستم فایل کامپیوتری است که در آن ساختار خاصی مورد استفاده قرار گرفته تا امکاناتی از قبیل به‏هنگام کردن سریع هر ثبت خاص‏، به‏هنگام کردن همزمان ثبت‏های مرتبط‏، دسترسی آسان به تمامی ثبت‏ها به‏ وسیله‏ کلیه‏ برنامه‏های کاربردی و دسترسی سریع به مجموعه‏ داده‏ها که برای گزارش‏ها و درخواست‏های عادی و یا گزارش‏ها و درخواست‏های خاص باید جمع‏آوری شود را فراهم سازد. به عبارت دیگر‏، بانک اطلاعاتی مجموعه‏ای از داده‏های ذخیره شده به ‏صورت مجتمع و بر مبنای یک ساختار مشخص و تعریف شده است که تحت کنترل متمرکز قرار دارد و به ‏طور مشترک و همزمان مورد استفاده یک یا چند کاربر قرار می‏گیرد. در واقع‏، بانک اطلاعاتی بر ‏مبنای ساختار خاصی فعالیت دارد. این ساختار به برنامه‏ها امکان می‏دهد تا ارتباط بین ثبت‏ها را در بانک اطلاعاتی برقرار سازند. این ساختارها عبارتند از: ۱. ساختار سلسله‏مراتبی: در این ساختار‏، رکوردها به صورت آرایش سلسله‏مراتبی قرار می‏گیرند و هر رکورد در هر سطحی می‏تواند با چند رکورد در سطح پائین‏تر بعدی ارتباط داشته باشد. دیگر مشخصه این ساختار آن است که فیلدهای اتصال‏، ارتباط خارجی را ایجاد می‏کنند و می توان از رکوردهای سایر فایل‏ها که ارتباط منطقی با رکوردهای مورد استفاده دارند‏، استفاده کرد. ۲. ساختار شبکه‏ای: این ساختار، همانند ساختار سلسله‏مراتبی است با این تفاوت که رکوردهای سطوح پائین‏تر می‏توانند با بیش از یک رکورد در سطوح بالاتر ارتباط داشته باشند. ۳. ساختار ارتباطی: در این ساختار‏، دیگر لزومی به قرارگیری فیلدهای ارتباطی خاص در رکوردها نیست. در این ساختار، فیلد رابطی وجود دارد که به کمک آن می‏توان چند رکورد را که در فایل‏های مختلف با یکدیگر ارتباط دارند به هم پیوند داد. این مدل، در حال حاضر متداول‏ترین مدل پایگاه اطلاعاتی است که جایگزین مدل‏های قدیمی‏تر (شبکه‏ای و سلسله‏مراتبی) شده است. در محیط سنتی پردازش داده‏ها‏، یعنی پیش از تأسیس بانک‏های جدید اطلاعاتی‏، داده‏ها و اطلاعات به‏صورت فایل‏های خاص‏، برای پاسخگویی به نیازهای عملیاتی یک واحد، تدارک می‏شد و فایل‏های داده‏ها و برنامه‏های کاربردی به ‏گونه‏ای بود که در هر سازمان به قسمت یا واحد خاصی تعلق داشت که آن فایل را ایجاد کرده بود. از آن جایی که این واحدها نسبت به اطلاعات تهیه‏شده توسط خود احساس مالکیت می‏کردند، به راحتی‏ اطلاعات را در دسترس دیگران قرار نمی‏دادند و معمولاً ارائه اطلاعات تنها با نظر مدیران و مسئولان واحدها صورت می‏گرفت. از سوی دیگر نیز اگر این اطلاعات و داده‏ها در اختیار دیگران قرار می‏گرفت‏، در عمل به ‏صورتی نبود که کاملاً مورد استفاده و نیازشان باشد. در حقیقت، اطلاعات به شکل منطقی و گسترده‏، به گونه‏ای که مورد استفاده مشترک واحدها باشد‏، وجود نداشت. با تشکیل بانک‏های اطلاعاتی، این امکان فراهم شد که داده‏ها به گونه‏ای در بانک‏های اطلاعاتی ذخیره شود که بتواند مورد استفاده بیشتری قرار گیرد. بدین معنا که وقتی داده‏ها به صورت مورد استفاده و مرتبط با عملیات مختلف در بانک‏های اطلاعاتی ذخیره شد‏، هر بخش سازمان ناگزیر خواهد بود در استفاده از داده‏ها و اطلاعات، مشارکت لازم را با دیگر بخش‏های سازمان داشته باشد. استفاده‏ مشترک از داده‏ها برای راهبرد سیستم‏های اطلاعاتی تمامی سازمان‏ها قابلیت اجرا دارد. در سیستم‏های سنتی‏، غالباً یک واحد به طور معمول اطلاعات مشابهی را که در واحد دیگر وجود داشت جمع‏آوری می‏کرد. همین موضوع موجب صرف وقت و هزینه‏های تکراری می‏شد. با استفاده از سیستم بانک‏های اطلاعاتی‏، از سویی دوباره‏کاری در جمع‏آوری و پردازش داده‏ها از میان برداشته می‏شود و از سویی دیگر کلیه عملیات اطلاعاتی به سوی کاربرد عملی هدفمند می‏شود. اشتراک در استفاده‏ بیشتر از داده‏ها و اطلاعات در سازمان‏، معضلات ساختار سازمانی را کمتر می‏کند. با استفاده از پایانه‏ها، دسترسی به بانک‏های اطلاعاتی ساده و عملی می‏شود و اطلاعات برای هدف‏های مدیریت متمرکز‏، دست‏یافتنی و قابل استفاده خواهد بود. با توجه به گستردگی حوزه‏ فعالیت مدیریت شهری‏، بانک اطلاعات مدیریت شهری باید به گونه‏ای طراحی شود که امور شهر در تمامی زمینه‏های جغرافیایی و عملکردی را تحت پوشش قرار دهد. بدین گونه که با رویکردی نظام‏گرا و کل‏نگر، انبوه متغیرها در حوزه‏ مدیریت شهری مورد توجه قرار داده شوند. از این رو، شرط موفقیت این مهم‏، اتخاذ نگرش و دیدگاهی سیستمی و کل‏نگر به مؤلفه‏های توسعه‏ شهری و برقراری نظامی منسجم در هر دو زمینه‏ی جغرافیایی و عملکردی است. بهره‏گیری از نظام اطلاعات جغرافیایی (gis) می‏تواند یکی از راه‏های مؤثر در تحقق این مهم باشد. بر این اساس‏، سیستم یاد‏شده باید شامل بررسی تمام عوامل محیطی‏، جغرافیایی‏، زیست‏محیطی‏، کالبدی‏، اقتصادی‏، اجتماعی‏، فرهنگی‏، حقوقی‏، سیاسی‏، عناصر و روابط درونی و بیرونی سیستم شهری باشد. از آنجایی که بر اساس اصول علمی مدیریت‏، برنامه‏ریزی شهری جزء لاینفک سیستم مدیریت شهری محسوب می‏شود، بنابراین بانک اطلاعات مدیریت شهری باید از این قابلیت برخوردار باشد که تمامی اطلاعات مورد نیاز برای برنامه‏ریزی‏های کالبدی‏، اقتصادی و اجتماعی برای یک شهر و تمام عناصر و وظایف سیستم مدیریت شهری از امور اجرایی بسیار روزمره و جزئی تا برنامه‏ریزی‏ها و سیاستگذاری‏های دراز‏مدت و کلان را در خود جای داده و در واقع پاسخگوی نقش‏های مختلف عملکردی سیستم مدیریت شهری باشد. از دیگر ویژگی‏های بانک اطلاعات مدیریت شهری، استفاده از آن برای تصمیم‏گیری‏های آتی و نشان دادن واکنش سریع در برابر رخدادهای پیش‏آمده است، زیرا بانک اطلاعات مدیریت شهری این امکان را فراهم می‏سازد که مدیر برنامه‏ریز، هر زمان که اراده کند‏، بدون تهیه گزارش‏های نهایی قادر باشد از طریق بانک اطلاعاتی از وضعیت هر منطقه آگاه شده و واکنش‏های ضروری‏، سریع و به‏هنگام نشان دهد.