طبقه ‏بندی خدمات ‏شهری در نظام سلسله‏ مراتبی شبکه‏ ‏شهری کشور

طبقه ‏بندی خدمات ‏شهری در نظام سلسله‏ مراتبی شبکه‏ ‏شهری کشور
شهرسازی
مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران
آقای دکتر مسعود شفیق

در زیر، خلاصه‏ای از طرح تحقیقاتی «طبقه‏بندی خدمات ‏شهری در نظام سلسله‏مراتبی شبکه‏ ‏شهری کشور آورده شده است. سطح‏بندی و شبکه شهرها: سطح ۱- مرکز ملی: تهران در حال حاضر و بی تردید تا سال ۱۴۰۰ همچنان مرکز ملی و فراملی کشور خواهد بود و همچنان نقش مرکزیت سیاسی، ستادی و فعالیت‏های ارائه خدمات برتر و ملی را بر عهده خواهد داشت . با این حال تمرکززدایی و مهار رشد این شهر همچنان هسته اصلی سیاست‏های شهرنشینی ملی را در طرح‏های کالبدی ملی و آمایش سرزمین (نوین) تشکیل می‏دهد. در این مطالعه، آخرین حلقه زنجیره خدمات در سلسله‏مراتب خدماتی شهرهای کشور، از حیث ارائه خدمات کمیابی به ویژه در زمینه‏هایی که نیازمند آستانه‏های جمعیتی بزرگ مقیاس است، حوزه نفوذ شهر تهران است، که بزرگترین دایره‏اش تمامی کشور را پوشش می‏دهد و کوچکترین قلمروش، در این مطالعه، حوزه نفوذ بلافصل شهر تهران است. سطح ۲–مراکز کلان منطقه‏ای: مرکز کلان منطقه‏ها، سطح ۲ سلسله‏مراتب خدماتی کشور را تشکیل می‏دهند. مرکزیت برخی از این مناطق را شهرهای همکار بر عهده دارند. مجموعه رشت، انزلی، مجموعه ساری، بابل، آمل، قائم شهر، به صورت شهرهای همکار، و شهرهای همدان، کرمانشاه، و نیز کرمان، زاهدان، بندرعباس به صورت شهرهای مکمل و شبکه‏ای، مرکزیت کلان منطقه‏های مربوط را بر عهده دارند. سطح ۳- مراکز استانی (زیرمنطقه‏ای): مراکز استانی به‏ دلیل نقش عمده‏ای که در ارائه خدمات دولتی-اداری، ستادی بر ‏عهده دارند، سطح میانه‏ای را در سلسله‏مراتب خدماتی سکونتگاه‏های کشور، تشکیل می‏دهند. برخی از مراکز استانی مراکز کلان منطقه‏ای نیز هستند. سطح ۴- مراکز ناحیه‏ای: ناحیه‏ها، مجموعه‏ای از چند حوزه شهری همجوار، در قلمروهای جغرافیایی مرتبط و همگن، و دارای ارتباطات متقابل یا وابستگی و همبستگی‏های اقتصادی، اجتماعی هستند. در مجموع ۱۰۵ ناحیه تمامی سطح کشور را پوشش می‏دهند. به جز ناحیه بافق که در سال ۱۳۷۵ جمعیتی کمتر از ۵۰ هزار نفر داشته است و تهران که جمعیت ناحیه ای آن بیش از ۱۰ میلیون نفر است، جمعیت سایر ناحیه‏ها بین ۵/۲ میلیون نفر تا ۵۰ هزار نفر می‏باشد که آستانه‏های لازم را برای ارائه خدمات ‏شهری فراهم می‏آورد. برخی از مراکز استانی نیز هستند. سطح ۵– مراکز حوزه‏های نفوذ (مکان‏های مرکزی): کوچک‏ترین سطح برنامه‏ریزی خدمات شهری را حوزه‏های نفوذ تشکیل می‏دهد. این حوزه‏ها پیرامون شهرهایی که دارای بیش از ۲۵ هزار نفر جمعیت (۲۱۳ شهر) هستند، تشکیل شده‏اند، اما ۵۴ شهری که در سال ۱۳۷۵ کمتر از ۲۵ هزار نفر جمعیت داشته‏اند و مرکز مراجعات دهستان‏های پیرامون خود، برای ارائه خدمات و توزیع کالاها بوده‏اند، و حوزه‏های جمعیتی بیش از ۵۰ هزار نفر را تشکیل می‏دهند نیز در این سطوح ملحوظ شده‏اند. بدین ترتیب سطح ۵ از نظام سکونتگاه‏های کشور شامل ۲۶۷ حوزه نفوذ است که پیرامون شهرهای کشور تشکیل شده‏اند و در سال ۱۳۷۵ به جز ۲۰ حوزه، همگی بیش از ۵۰ هزار نفر جمعیت داشته‏اند. سطوح بعدی شبکه سکونتگاه‏های کشور، شاخه‏های فرعی این شبکه هستند که در پائین‏ترین سطح شبکه، به مراکز منظومه‏های روستایی منتهی می‏شود. سطح‏بندی خدمات: سطوح مختلف شبکه شهری کشور، به تناسب پوشش جمعیت تحت نفوذ، و آستانه‏های اقتصادی و فنی که به آن اتکا دارد، از ظرفیت‏های گوناگون برای ارائه خدمات برخوردار است. سطح‏بندی حوزه‏های نفوذ شهرها (مکان‏های مرکزی) نشان داد که کوچک‏ترین حوزه‏های نفوذ مکان‏های مرکزی نیز آستانه‏های جمعیتی حدود ۵۰ هزار نفر دارند، که ارائه بسیاری از خدمات را توجیه می‏کند. سطح نخست شبکه شهری کشور که کارکرد آن در مقیاس ملی و بین‏المللی تعریف می‏شود، جایگاه متنوع‏ترین نوع خدمات برتر، با توجه به ظرفیت‏های ملی و رسالت بین‏المللی، و سطح توسعه‏یافتگی کشور، است. شهر ملی وظیفه اصلی جذب نوآوری‏ها و دانش فنی ارائه خدمات برتر را، به منظور انتقال آن به سطح پائین‏تر شبکه شهری بر عهده دارد. سطح دوم در سلسله‏مراتب شهری، مراکز منطقه‏ای (فرااستانی) هستند، که وسعت و جمعیت لازم را برای حمایت از بسیاری از خدمات کمیاب و برتر که در شهر نخست شبکه شهری ارائه می‏شود، فراهم می‏کنند. این مراکز منطقه‏ای، به طور کلی متناظر شهر ملی، اما در مقیاس منطقهای خواهند بود و متناسب با آستانه‏های جمعیتی، ظرفیت‏های اقتصادی، برتری‏های نسبی منطقه‏ای، و سطح توسعه‏یافتگی، به ارائه خدمات متنوع و تخصصی خواهند پرداخت و جایگاه اکثر خدمات برتری خواهند بود که در سطح نخست شبکه شهری کشور، عرضه و ارائه می‏شود. این مراکز در حقیقت بایستی با ارائه خدمات برتر، در حد آستانه‏های جمعیتی و توان‏های اقتصادی–مالی خود و کشور، روند تمرکززدایی از مرکز شهر را تسهیل و تسریع کنند، اما لزوماً عرضه برابر خدمات برتر را در سطح عرضه خدمات در مرکز شهر، هم از نظر تنوع، و هم از حیث کیفیت، بر عهده نخواهند داشت و ضرورتی هم برای چنین برابری متصور نیست. تنوع و کیفیت خدمات برتر در این مراکز نخست به اندازه شهر مرکزی، سپس به حجم جمعیت زیرپوشش این خدمات (جمعیت حوزه نفوذ خدمات برتر) و سرانجام به برتری‏های نسبی در تولید منطقه‏ای بستگی دارد. سطح سوم سلسله مراتب شبکه شهری، مراکز زیرمنطقه‏ای ( مراکز استان‏ها ) قرار دارند که جایگاه استقرار و عرضه تعداد محدودتری از خدمات برتر هستند. این مراکز از نظر فعالیت‏های ارائه خدمات برتر، وزن‏های همسانی ندارند. بنابراین ضمن اینکه برخی از این مراکز از نظر سلسله‏مراتب اداری مهم‏ترین مرکز درون استانی به شمار می‏آیند، از نظر استقرار تمامی خدمات برتر، به دلیل نبود آستانه‏های لازم برای توجیه اقتصادی ارائه خدمات واجد شرایط مطلوب نیستند. با این حال سیاستگذاری‏های ملی و منطقه‏ای، می‏تواند در این مورد تصمیم‏گیری‏هایی جدا از صرفه‏مندی اقتصادی مبتنی بر ملاحظات تمرکززدایی و محرومیت زدایی، در استقرار این گونه خدمات در نقاطی که فاقد آستانه‏های جمعیتی و اقتصادی لازم می‏باشند، ملحوظ نماید. در این سطح از شهرها نیز تنوع و کیفیت خدمات برتر به متغیرهای: اندازه شهر، جمعیت حوزه نفوذ خدمات برتر، مزیت نسبی استان در تولید ملی و میزان توسعه‏یافتگی (یا محرومیت استان)، بستگی دارد. سطح چهارم، رده‏بندی مراکز شهری برای برخورداری از خدمات مراکز ناحیه‏ها، به عنوان آخرین جایگاه و سطح خدمات برتر در شبکه شهری کشور، مکان ارائه تعداد معدودی از خدمات برتر خواهند بود. این مراکز به رغم آنکه در ساختار و استخوانبندی شبکه شهری کشور نقش مهمی به عهده دارند، لیکن تاکنون در سلسله‏مراتب مدیریتی کشور جایگاهی نداشته‏اند. به عبارت دیگر مراکز ناحیه‏ها که مرکز شهرستان خود نیز بوده اند. تنها در حد مرکزیت شهرستان مربوطه واجد اهمیت بوده و از امکانات ارائه خدمات برتر برخوردار بوده‏اند. از آنجا که تقویت این مرکز، برای تمرکززدایی و توزیع دستاوردهای توسعه به تمامی پهنه سرزمین یک ضرورت است و نوآوری این طرح محسوب می‏شود، بنابراین استقرار خدمات برتر در این مراکز، در حد آستانه‏های جمعیتی ناحیه مربوط و گاه بنا بر ملاحظات تمرکززدایی و محرومیت‏زدایی، فراتر از آن، توصیه می‏گردد. این مراکز آخرین سطح زنجیره اصلی استخوانبندی شبکه شهری کشور در ارائه خدمات برتر تلقی می‏شود و در تعیین نظام کلی شبکه شهری کشور نقش عمده‏ای دارند. سطح پنجم در استخوانبندی شهرها، مراکز حوزه‏های نفوذ شهری می‏باشند. این مراکز، گرچه خود دریافت‏کننده خدمات برتر از مراکز ناحیه‏ای که در آن قرار دارند، می‏باشند، اما خدمات پایه را برای جمعیت حوزه نفوذ خود فراهم می‏کنند. کمیت و کیفیت این خدمات در مراکز حوزه‏های نفوذ، به میزان جمعیت حوزه نفوذ خود بستگی دارد و نه جمعیت خود شهر مرکزی.

برای دانلود کلیک نمائید نکته بسیار مهم در مورد دانلود فایل: اگر لینک دانلود بالا با dl شروع شد، لطفا برای دانلود فایل به جای http از https استفاده نمائید.
برچسبها
مطالب مرتبط

دیدگاهی بنویسید.

بهتر است دیدگاه شما در ارتباط با همین مطلب باشد.

0