بررسی عناصر و عوامل موثر در شکل‏گیری منظر ‏شهری

بررسی عناصر و عوامل موثر در شکل‏گیری منظر ‏شهری
شهرسازی
دفتر فنی آموزشی و پژوهشی دانشکده معماری و شهرسازی
آقای مهندس ناصر بنیادی

در ادراک محیط مصنوع و حتی محیط طبیعی عوامل متعددی دخالت دارند. بخشی از این عوامل به ویژگی‏های فردی و اجتماعی و فرهنگی مردم مربوط بوده و بخشی دیگر ناشی از شرایط ترکیب عناصر و اجزای محیط زیست است. در این مبحث مروری اجمالی به مکانیزم ادراک بصری توسط انسان، ادراک حسی مرتبط با محسوسات محیطی و ادراک ذهنی در ترکیب با اندوخته‏های ذهنی صورت می‏گیرد. تأثیر عوامل بیرونی در سازوکار ادراک محیطی بخش اصلی این مبحث است. این عوامل کلیه عناصر منظر ‏شهری و جلوه‏های بصری آنها را در بر می‏گیرد. عوامل بیرونی شامل شرایط محیط طبیعی به‏ ویژه توپوگرافی و اقلیم خواهد بود. در محدوه عوامل مصنوع انسان موثر در سازوکار ادراک منظر ‏شهری دید‏های متوالی، دیدهای جانبی، دیدهای باز یا با زاویه‏های بسته، حرکت‏های مستقیم و یا در انحنا و پیچش و نیز نقش نور در مقاطع زمانی در تجربه سیمای ‏شهری مطالعه می‏شود. عوامل ویژه‏ای مانند نوع ترکیب‏بندی منظر ‏شهری، مقیاس انسانی، تناسبات و ابعاد محیط مصنوع، توالی و تسلسل نظم، عوامل قطع تداوم دید، عوامل به‏یادماندنی، درجه محصوریت فضا و اندازه فضاهای شهری مطرح می‏باشد. تبعات ناشی از سازوکار ادراک منظر‏ شهری مانند موقعیت‏سنجی، جهت‏یابی،‏ خوانایی‏ محیط، خوشایندی، مناظر، تنوع یا یکنواختی و… مورد توجه قرار‏خواهد داشت. آرایش و انتظام کالبدی و لذا فرم درک‏شده از یک شهر هدف طراحی ‏شهری است. در طراحی‏شهری، یک عامل ثابت و مهم وجود دارد. در هر شهری، در هر زمانی، با هر سرعت حرکتی، این عامل هدف در طراحی ‏شهری است؛ این فاکتور خود انسان است، با قدرت درک محیط اطرافش. قدر مساوی در جذب اطلاعات و برقراری ارتباط بین آنها، اگرچه اختراعات توانسته مقیاس دنیای روزمره و نگرش ما را به جهان به طور کلی افزایش می‏دهد، اما نمی‏تواند تغییر اساسی در توانایی دیدن اندازه چیزها و مکان‏های خاص شهری ایجاد نمایند. ابزار مکانیکی می‏تواند به تجربه ما اضافه نماید و قابلیت‏های ادراکی ما را ارتقا دهد، اما نمی‏تواند سازوکار فیزیولوژیک انسانی را ریشه‏کن کرده و تغییر اساسی دهد. اگر اندازه شهرها پهناور شود. لذا نیاز بسیار بیشتری به تقسیمات فرعی در آنها برای ایجاد بخش‏های قابل درک به وجود می‏آید. سیستم حمل‏ونقل ممکن است کرانه‏های شهر را در خود جذب کرده و قابل دسترس نماید، اما هر محله‏ای باید یک کلیت منحصربه‏فرد باقی بماند که اندازه و ظاهر آنها قابل درک باشد. واقعیت کالبدی مقیاس باید همچنان از نظر بصری آشکار و هویدا باشد. جنبه‏ای مهم از مقیاس، نسبت‏های مرتبط با مدول است. کل یک شهر مدولی است که شامل عناصری می‏شود که در فواصلی معین واقع شده و تکرار می‏شود. این مسئله کمک می‏کند ما بخش‏هایی را که نمی توانیم ببینیم، تصور کنیم. حتی تعداد محدودی عناصر قابل رؤیت مثل برج‏ها در نقاط پایانی کلیدی، به ما می‏گویند که در کجا چیزهایی آغاز و یا انجام یافته است و مرکز فعالیت‏ها در کجاست. ماهیت ادراک انسانی: زندگی جریان پیوسته‏ تجربه است. هر کنش یا لحظه از زمان پیامد تجربه‏ای است پیشین و آستانه‏ی تجربه‏ای می‏شود که قرار ‏است رخ دهد. اگر بپذیریم که یکی از هدف‏های زندگی دست یافتن و جریان پیوسته از تجارب همگون است، آنگاه رابطه‏ فضاها با یکدیگر که در ظرف زمان تجربه می‏شود در طراحی پیش می‏آید. بررسی سازوکار ادراک منظر شهری بدون شک در چارچوب سازوکار محیط مصنوع جای می‏گیرد که با هدف ارتقای کیفی محیط به ویژه محیط‏های شهری مورد مداخله قرار گرفته است. ساز وکار ادراک در حال حرکت: مفاهیم کلی ادراک انسانی نباید تنها در حالت سکون مورد نظر باشد، زیرا بخش اعظم این فرایند در هنگام حرکت در فضاهای شهری است که تحقق می‏یابد. درک از واقعیت‏های فضایی و مفهوم گستردگی و ساخت، موجب معرفت به زمان می‏شود. ترکیب فضا-زمان، حرکت است. چشم‏ها حرکت می‏کنند. هیچ نقطه توقفی وجود ندارد و نمی‏توان آنها را ثابت نگهداشت، مگر آنکه هیچ چیزی برای دیدن وجود نداشته ‏باشد. ما محیط اطرافمان را با حرکت سر ادراک می‏کنیم. میدان دید با حرکت موجودیت می‏یابد. اکثریت ما تمایل به آن داریم که شهر را به صورت یک سری از صحنه‏های ثابت ببینیم. حتی در یک خیابان مستقیم، شخص ساختمان‏های مجاور را می‏بیند و ساختمان‏های دورتر، برج یا مناره، کلیساها، گروه درختان و البته تپه‏های واقع در خارج شهر، در شرایطی که شخص به طرف آنها حرکت می‏کند در موقعیت‏های جدید و ارتباط متغیر نسبت به یکدیگر دیده می‏شوند. در یک خیابان در شرایطی که شخص حرکت می‏کند، می‏تواند از طیفی از تجارب به مراتب وسیع‏تر و غنی‏تر برخوردار شود؛ نسبت به موقعی که چشم‏انداز از یک نقطه ثابت و محدود است. سازوکار فیزیولوژیکی ادراک انسانی: منظور آن ‏است که از مکانیزم رؤیت ‏(دید) یا از ساختار ارگان بینایی بررسی دقیقی ارائه ‏شود. اما با این حال لازم است بعضی از عناصر را مورد بررسی قرار داده و به طور مختصر اشاره‏ای بشود. ما هیچگاه نمی‏توانیم آگاهی کاملی از جهان داشته باشیم مگر تنها از طریق برخورد نیروهای فیزیکی برگیرنده حواسمان. ادراک چشم انسان فقط می‏تواند با پیچیده‏ترین دوربین‏ها مقایسه گردد. تأثیر عوامل بیرونی (محیطی) در سازوکار ادراک: بدیهی است موثرترین پدیده در چگونگی ادراک انسان از محیط مصنوع، نحوه انتظام و سازمان فضایی عناصر در محیط است. این مقوله به طور مفصل در بحث ترکیب‏بندی عناصر در منظر‏ شهری مورد بحث قرار ‏گرفته است. در این بخش نحوه تأثیر ترکیب‏های مختلف از عناصر گوناگون در سازوکار ادراک مورد توجه قرار‏گرفته است. وقتی به ترکیب‏بندی عناصر متشکله در یک پدیده بها داده می‏شود، به ‏طور‏حتم به کلیت آن پدیده اهمیت داده شده است. منظر ‏شهری یک پدیده جامع و متشکل از عناصر متعددی است که در ساختاری ویژه شکل پذیرفته است. اسرارآمیز بودن، کیفیتی است در مناظر ‏شهری، بدین معنی که از پیاده‏روی بی‏روح در دنیای پرمشغله امروزی نظاره‏گر ناشناخته‏ها هستیم. اسرار در یک شهر؛ جایی که هر چیزی می‏تواند اتفاق بیفتد یا وجود داشته باشد. عامل مهم دیگر در تعریف وضوح خیابان، فضاهای بین ساختمان‏ها در طول یک خیابان است. ساختمان‏ها می‏تواند به اندازه کافی از هم فاصله داشته باشد. طوری که وقتی مستقیماً به جهت مقابل خیابان در حال حرکت در طول آن نگاه می‏شود، طبیعی است که پشت خیابان‏ها و حیاط‏های عقب آنها با ساختمان‏های واقع در خیابان بعدی دیده می‏شود. مجدداً تعداد نسبت‏ها کاملاً مشخص نیستند و مشکل است که مشخصاً گفت که آیا این فضای بین ساختمان‏هاست یا یکی دیگر از بسیاری از عوامل گوناگون در طول یک خیابان، ارتفاع ساختمان، عقب نشینی بنا، کیفیت معماری، درختان و نرده‏ها برای مثال که یک خیابان را تعریف می‏کند. محورها و کانون‏های دید (چشم‏اندازهای شهری): در مباحث مربوط به مناظر و یا در شهر که بخش لاینفک ویژگی‏های سیمای‏شهر است. نقش محورها و کانون‏های دید در چشم‏اندازهای شهری مورد ملاحظه قرار خواهد گرفت. به علت ماهیت ترکیبی عناصر سازنده سیمای شهر و انواع الگوهای ترکیبی آنها، دید‏های مختلفی در فضاهای شهر میسر می‏گردد. طبقه‏بندی انواع دیدها و چشم‏اندازها در فضاهای شهری بر اساس مشخصات توپوگرافی محل استقرار شهر و یا تأثیر الگوی شبکه‏ راه‏ها و فضاهای باز آن (از مقیاس یک میدان در شهر تا فضاهای باز و بستر وسیع درون ‏شهر). قدم اول بررسی است. دیدهای محوری طویل یا محدود، دیدهای منقطع یا شکسته و دید در مسیرهای ملحقی و سایر انواع با توجه به موارد خاص در نظر گرفته می‏شوند. نقاط کانونی در چشم‏اندازها، اعم از نقاط کانونی در الگوهای مرکزی یا در مسیرهای پر پیچ و خم و قابلیت‏های حاصل از آنها در طراحی و ساماندهی چشم‏اندازهای شهری بحث و بررسی خواهد شد. نقش عوامل تشدید‏کننده یا برهم‏زننده مانند ردیف ساختمان‏ها یا درختان و سایر اجزا مصنوع در مسیر، مطالعه خواهد شد. ریتم، تناسب، هماهنگی، یا ناسازگاری‏های عناصر سیمای‏شهر، موانع دید اعم از طبیعی یا مصنوع، فواصل و تأثیر آن در چشم‏اندازها نیز مورد توجه قرار‏ خواهند گرفت. محورهای دید: بدیهی است پدیده منظر‏ شهری به صورت گوناگون به رؤیت انسان می‏آید. چگونگی این امر به مدد چشم‏اندازهای مختلف در درون فضاهای شهری و از بیرون به درون بستگی دارد. فرصت رؤیت منظر‏ شهری در قالب محورها و کانون‏های دید در این مبحث بررسی خواهد شد. کانون‏های دید: مشاهدات نشان می‏دهد که یک جسم ثابت نسبت به اجسام متحرک همچون یک آهن‏ربا عمل می‏کند. بدیهی است که انگیزه برای اتخاذ چنین آرایشی از خواست‏های انسان برای تمامی صورت می‏گیرد و نه از بی‏تفاوتی در برابر فضای آزاد و پوشاندن این فضاها با اشیایی که موجب مزاحمت برای انسان‏ها می‏گردد. انواع چشم‏اندازهای شهری: در محیط مصنوع به ‏ویژه محیط‏های شهری گونه‏های متنوعی از چشم‏اندازها قابل مشاهده می‏باشد. گونه‏گونی دیدها در سطح شهر که از عوامل متعددی سرچشمه می‏گیرد (اعم از مصنوع یا طبیعی) و جذابیت منظر‏شهری را ارتقا می‏بخشد. بسیاری از صاحب‏نظران که در زمینه‏های مختلف طراحی ‏شهری مطالعه و تحقیق داشته‏اند، به برخی و ارائه تعاریفی از این گونه پرداخته‏اند که در زیر به مواردی از آن اشاره می‏شود: نقاط دیدی که از حومه‏های اطراف به شهر نگاه می‏کند. نقاط دید درون شهر که به حومه‏های اطراف مشرف است. چشم‏اندازهای درون شهر که به یک خیابان یا میدان و یا بخش ویژه‏ای محصور شده است. چشم‏اندازه به طور اصلی از ناهمواری‏های طبیعی و فرم‏های مصنوع زمین مثل فضاهای باز، پارک‏ها، درختکاری‏ها، ساختمان‏ها و سازه‏های از هر نوع متشکل می‏باشند. چشم‏اندازهای در حال حرکت: در بررسی انواع چشم‏اندازها، باید به مسئله چشم‏اندازهای ثابت و چشم‏اندازهای در حال حرکت نیز توجه داشت. هر دو نوع این چشم‏اندازهای شهری در منظر‏شهری بسیار اهمیت دارند. در درون فضاهای شهری، چشم‏اندازهای قابل مشاهده از یک نقطه ثابت جایگاه خاصی در منظر ‏شهری دارد و حتی چشم‏اندازهای متغیر در حال حرکت و یا حتی چشم‏اندازهای جمعیت در یک مسیر حرکت نیز در مطلوبیت منظر‏ شهری دخیل می‏باشند. در این مقوله نیز دیدگاه‏های متفاوتی در بررسی موضوع مطرح شده است. عوامل موثر در محورهای دید، کانون‏های دید و چشم‏اندازهای شهری: ویژگی‏های جغرافیایی: قوی‏ترین تصویر ‏ذهنی از بسیاری از شهرها به طریقه‏ای که آنها با شکل زمین ارتباط می‏یابند، مثل تپه‏ها، رودخانه‏ها و دره‏ها. ویژگی‏های الگوهای ترکیب‏بندی عناصر مصنوع در منظر‏شهری: در رابطه با الگوهای ترکیب عناصر ‏کالبدی اعم از بافت شهری، تراکم ساختمان‏ها به ویژه در خط آسمان، آرایش ساختمان‏ها در راه‏ها و میادین شهری نیز ویژگی‏هایی قابل توجه است که در شکل‏گیری انواع چشم‏اندازهای شهری موثر واقع می‏شوند. گونه‏شناسی سبکی منظر شهری: هدف اصلی شناخت و تعیین فاکتورهای موثر در تعیین گونه‏های منظر ‏شهری برای مطالعات موردی و خاص می‏باشد. به طور کلی در مقوله گونه‏شناسی مباحثی مانند تعیین و طبقه‏بندی عناصر فرم‏‏دهنده و مشخصه‏های تجمیعی آنها، تعیین سطح یا گستره انواع مختلف، درجه واجد هویت‏بخشی آنها، موقعیت جایگاه آنها در ساختار محیط شهری، تعداد تنوع گونه‏ها، کیفیت گونه‏های عناصر‏بصری که هویت، معنا و موقعیت ساختار کلی منظر شهری را شکل می‏بخشند. الگوی ترکیب‏بندی عناصر ‏شهری: گونه‏شناسی بر اساس الگوهای ساختار کالبدی‏شهر: الگوهای ساختاری شهر می‏تواند بر سیمای شهر در مقیاس کلان یا پیکره شهر موثر واقع شود. گرچه تداوم این تأثیر را می‏توان در بخش‏هایی کوچک‏تر مثل شهر یا مراکز مناطق شهری نیز دنبال نمود. انواع الگوهای ترکیبی عناصر منظر‏ شهری به شکل‏های مشخصی از فضاهای شهری اعم از منظم یا نامنظم منجر خواهد شد. الگوی ترکیب می‏تواند برای یک مجموعه و فضاهای عمومی در مقیاس کوچک‏تر و یا حتی برای کل شهر و عناصر اصلی آن در نظر گرفته شود. گونه‏شناسی بر اساس بافت شهری: بافت شهری را برخی موثرترین فاکتور در ایجاد گونه‏های مختلف منظر شهری می‏دانند. بافت شهری به مفهوم دانه‏بندی ساختمان‏ها و فضاهای پر و خالی آنها و شبکه راه‏ها به ‏ویژه راه‏های فرعی و نحوه درهم‏تنیدگی این دو عنصر اصلی شهری تلقی می‏شود. توده ساختمان‏ها در این مفهوم به علت تکرار طرح‏های مشخص از عناصر و جزئیات معماری به شکل‏گیری منظر ‏شهری منجر خواهد شد که خود جزء مهم‏ترین عوامل هویت‏بخش منظر شهری در یک بخش از شهر و یا کل منظر ‏شهری خواهد شد، لذا الگوی ترکیب‏بندی ساختمان‏ها، راه‏ها و میادین به ‏ویژه الگوی پر و خالی ساختمان‏ها در ترکیب با فضاهای عمومی مجاور اهمیت می‏یابد. گونه‏شناسی منظرشناسی بر اساس خیابان‏ها، میادین و فضاهای باز: ویژگی‏های عناصر متشکله منظر‏ شهری که اساساً ناشی از ترکیب چند عنصر مثل ساختمان‏ها و راه‏ها یا ساختمان‏ها و فضاهای باز می‏باشد نیز در فرم دادن به گونه‏های مختلف سیمای‏ شهر و سیمای خیابان بسیار موثر می‏باشند. این نحوه تأثیر را گاه در قالب ویژگی‏های این عناصر به‏ تنهایی، گاه در خصلت همجواری‏‏های آنها بررسی و طبقه‏بندی نموده‏اند. بررسی ادبیات مربوط به منظر‏ شهری، گوشه‏هایی از این نوع گونه‏شناسی را مطرح می‏نماید. ترکیب ساختمان در گونه‏شناسی منظر شهری: ویژگی ساختمان‏ها بدون شک یکی از مهم‏ترین فاکتورها در گونه‏شناسی منظر‏ شهری است. در این مبحث ویژگی ترکیب ساختمان‏ها غیر از مشخصات انفرادی آنها نیز اهمیت خاص می‏یابد. ساختمان‏ها متغیرترین عنصر در منظر ‏شهری هستند که در طول حیات یک مجتمع زیستی دچار بیشترین تحولات سبکی و مشخصات کالبدی مثل ارتفاع، ابعاد و اندازه‌ها، مصالح و جزئیات می‏شوند. گونه‏شناسی تا حد بسیاری منوط به تشخیص نمونه‏ایی از دوره‏های حیات یک شهر و دیدگاه و روش برخورد با طبقه‏بندی ابعاد آنها در یک بررسی است. گونه‏شناسی بر اساس خط آسمان و عناصر شاخص (نشانه‏های شهری): عناصر شاخص در یک شهر فارغ از مقیاس و اندازه آنها می‏تواند در الگوی ترکیبی اش با توده ساختمان شهر، موجود متنوعی در گونه‏های منظر ‏شهری شود. گرچه نقش این عنصر نسبت به تأثیر توده ساختمانی در سیمای شهر کمتر است اما نمی‏توان نسبت به آن بی‏توجه بود. در شرایطی از تاثیر مضاعف، عناصر شاخص و نشانه‏ها را می‏توان در گونه‏های مختلف خط آسمان شهر مشاهده نمود. انواع خط آسمان نه‏تنها در شهرهای مختلف و دوره‏های تاریخی متفاوت، بلکه حتی در بخش‏های مختلف یک شهر نیز قابل رؤیت است. سبک شهرسازی و معماری و جزئیات آن در گونه‏شناسی منظر‏شهری: سبک شهرسازی ساختمان‏ها که غیر از مشخصات کالبدی مثل ارتفاع یا ابعاد فرم حجمی است، یکی دیگر از عوامل موثر در گونه‏شناسی محسوب می‏شود. تبلور سبک شهرسازی نیز به ‏ویژه در گونه‏شناسی منظر ‏شهری حائز توجه است. به این لحاظ مواردی از نحوه اثر سبک شهرسازی و معماری در منظر‏ شهری مطرح می‏شود. گونه‏شناسی بر اساس تغییرات ادواری: تحلیل ریخت‏شناسانه یکی از مهم‏ترین ابزار برای مطالعه یک شهر است. نواحی بی‏نظم و بی‏شکلی در شهر وجود دارد و یا اگر جایی وجود دارد. نتیجه فرایند دگرگونی و تغییر، ماهیت هستند. آنها نماینده دوره‏های بی‏نتیجه و ناتمام از پویایی شهری هستند. جایی که پدیده‏هایی از این نوع به تناوب ظاهر می‏شود. فرایند دگرگونی‏های ماهوی معمولاً بسیار شتابان بوده است، زیرا تراکم زیاد فشار بیشتری بر مقاصد بهره‏وری زمین می‏گذارد. این تحول ماهوی از طریق تعیین دقیق مناطق و سطوح بازشناسی می‏شود و این هنگامی است که فرایند توسعه مجدد اتفاق می‏افتد.