تقابل اقلیم و سازه در معماری جدید

«امیرحسین سالار» کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای و عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان سمنان با بیان این‌که یکی از پایه‌ژهای شکل‌گیری معماری سنتی در شهر سمنان، اقلیم است، افزود: معماری شهر سمنان، براین اساس، هویت و ساختار خود را یافته اما متاسفانه در جریان معماری به اصطلاح مدرن، گوهر ناب معماری ایرانی را که در قرن‌ها ممارست به ایده‌آل‌های زمان و مکان دست یافته بود پس زدیم و خودباخته معماری بدون محتوا شده‌ایم.

معماری سنتی سمنان در هماهنگی کامل با شرایط اقلیمی این شهر شکل گرفته است

وی افزود: حال پس از تاراج معماری، در این اندیشه‌ایم تا با عناوینی چون معماری پایدار، بهینه‌سازی و … که خود نیز تقلیدی بیش از دیگران نیست، هویت از دست رفته را به بناها و شهرهایمان بازگردانیم. اما به قول «حسن فتحی» شایسته است پیش از ایجاد یا ارائه‌ی راه حل‌های مکانیکی ابتدا باید راه حل‌های سنتی در معماری محلی را ارزیابی کرد، آنگاه این روش‌ها را پذیرفت یا برای تطبیق با ملزمات مدرن و پیشرفته آنها را اصلاح کرد. وی ادامه داد: این فرایند باید بر پیشرفت‌های جدید در علوم انسانی و فیزیک و نیز علومی چون فن‌آوری مصالح، آیرودینامیک ، هواشناسی و فیزیولوژی مبتنی باشد.

عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان سمنان با بیان این‌که انسان همواره در طول تاریخ کوشیده است برای ایجاد سرپناهی امن، معماری را با محیط پیرامون خود هماهنگ کند تا بتواند شرایط مناسبی برای ادامه‌ی حیات خویش ایجاد کند و در حقیقت شرایط جغرافیایی، اقلیمی نیز در شکل‌گیری این فضای زیست، دخالت مستقیمی دارد.

به‌کارگیری مصالح بومی سبب کاهش مصرف انرژی، پایداری محیط زیست و افزایش دوام بناها می‌شود

سالار گفت: در شهر سمنان به علت دارا بودن، اقلیم گرم و خشک ، معماری هماهنگ با اقلیم بوجود آمده در چنین فضاهای ساخته شده‌ای، به‌کارگیری مصالح بومی که کمترین تأثیر نامطلوب بر محیط را دارند هم‌چنین کاهش میزان انرژی مصرفی با استفاده از مصالح محلی، سبب پایداری محیط زیست و افزایش دوام بناها می‌شده است.

این کارشناس ارشد تصریح کرد: چگونگی برخورد با طبیعت و معماری، واکنشی است که هر انسانی در نقاط مختلف کره‌ی زمین داشته و خواهد داشت و معماری با ارزش باقی مانده از دوران گذشته نشان‌دهنده‌ی فائق آمدن او به‌صورت کامل یا ناقص بر عواملی چون مسائل اقلیمی، آب و هوا و … است و از همین منظر است که ما شاهد معماری‌های بومی گوناگونی در مناطق مختلف کشور، هم‌خوان با اقلیم و فرهنگ هر بخش هستیم که ویژگی‌های خاص منطقه خود را نشان می‌دهند.

سالار با اشاره به ویژگی‌های معماری سنتی در سمنان و به ویژه طراحی مسکن بومی، در این شهر تاریخی تصریح کرد: برای درک این ویژگی‌ها باید در جستجوی پاسخ سوالاتی از این دست باشیم که «خصوصیات اقلیمی منطقه‌ی سمنان چه تأثیری بر معماری آن گذاشته و نحوه‌ی به‌کارگیری مصالح بومی و انرژی‌های قابل تجدید در معماری با توجه به شرایط اقلیمی به چه صورت است؟ هم‌چنین آیا در ساخت و سازها، حفظ محیط زیست و صرفه‌جویی در مصرف انرژی مورد توجه قرار می‌گیرد؟

این عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان ادامه داد: در بررسی و مطالعه‌ی معماری اقلیم سمنان باید معماری مسکن این شهر که در فلات مرکزی ایران قرار دارد و دارای معماری درون‎گرای هماهنگ با این نوع اقلیم است، توجه کرد. ویژگی‎های اقلیمی این منطقه «خشکی، کم آبی، گرمای شدید در تابستان» وزش باد در جهات مختلف هم‌چنین «سرمای شدید در زمستان» است.

ویژگی‌های معماری بومی و سنتی سمنان

مهندس سالار با اشاره به مهم‌ترین ویژگی‌های معماری بومی سمنان و ساختار فضایی بناهای آن خاطرنشان کرد: شاخص اصلی معماری بومی سمنان ، درون‎گرایی آن است. این نوع معماری دارای حیاط مرکزی بوده و اتاق‌ها اغلب در چهار سمت آن واقع شده است و برای تهویه‌ی فضای داخلی، در گوشه‎ای از بنا، بادگیر ساخته می‎شود و فرم حیاط‎ها اغلب به‌صورت گودال باغچه و در برخی موارد مسطح است.

وی هم‌چنین به «تأثیر جریان هوا و نور خورشید در معماری بومی سمنان» اشاره کرد و افزود: در اقلیم گرم و خشکی چون سمنان که دارای گرمای زیاد در تابستان و سرمای شدید در زمستان است، هماهنگی با طبیعت و شرایط محیطی، ضرورت بیشتری می‌یابد، به‌عنوان نمونه در این اقلیم، باید فرم پلان فشرده باشد تا سطوح کمتری در مقابل نور خورشید قرار گیرند. چون به‌علت تابش شدید نور خورشید در تابستان و سرمای زیاد زمستان، جهت قرارگیری ساختمان، در سمت جنوب تا جنوب شرقی است تا بیشترین میزان انرژی را در فصل زمستان دریافت کند.

اجرای بادگیر در شهرهای مختلف با توجه به وضعیت جوی و جهت وزش باد متفاوت است

این مهندس عمران ادامه داد: هم‌چنین به‌منظور استفاده از بادهای مناسب، معماران در گذشته از بادگیر استفاده می‌کردند تا بدین شیوه، جریان هوای مطبوع را به داخل اتاق‌ها انتقال دهند و هوای گرم و آلوده به بیرون فرستاده شود. در واقع بادگیر کار مکش را انجام می‌داده است. ضمن این‌که اجرای بادگیر در شهرهای مختلف منطقه‌ی گرم و خشک با توجه به اوضاع جوی منطقه و جهت وزش باد متفاوت بوده به‌عنوان مثال در یزد به علت وزش باد در جهات مختلف، بادگیری چهار طرفه ساخته می‌شود و اغلب دارای ارتفاع زیادی است.

این کارشناس ارشد معماری افزود: معماری مسکن در سمنان به شکلی بوده تا از انرژی قابل تجدید چون جریان هوا و نور خورشید به طرز کاملاً مناسب و بهینه‌ای استفاده شود که این امر سبب کاهش استفاده از انرژی‌های فسیلی شده و بدین طریق پایداری محیط را تضمین کرده است.

عملکرد متفاوت مصالح ساختمانی در شرایط آب و هوایی مختلف

وی هم‌چنین به مصالح ساختمانی به‌کار رفته در معماری بومی سمنانی اشاره و اظهار کرد: مصالح ساختمانی در هر شرایط آب و هوایی به نوعی عمل می‌کند، به‌طوری‌که در آب و هوای گرم و خشک نوع مصالح به کار رفته در میزان راحتی ساکنان در ساختمان تأثیر زیادی دارد. در این اقلیم مصالح ساختمانی به نحوی باید انتخاب شوند که در مقابل گرما مقاومت فراوانی داشته و از ظرفیت حرارتی بالایی برخوردار باشند. از جمله مصالحی که سازندگان بنا در معماری بومی سمنان از آن استفاده می‌کنند گل و مشتقات آن است و چنانچه سنگ و یا چوب در بناها به کار برده شوند، آنرا با خاک و گل مخلوط می‌کردند چون این نوع مصالح با آب و هوای خشک سمنان تطابق دارد.

رنگ سفید، بهترین رنگ مصالح انتخابی در منطقه‌ی گرم و خشک

سالار یادآور شد: البته گل مورد نیاز، از خاک همان محل و پس از گودبرداری زمین به دست می‌آید که این امر سبب می‌شود تا با استفاده از مصالح محلی، مصرف انرژی کاهش یابد چون دیگر نیازی به صرف انرژی بیشتر برای حمل و نقل مصالح از نقاط دیگر نیستند. هم‌چنین دورریزی احتمالی مصالح نیز در این فرآیند، تأثیر سویی بر محیط پیرامون ندارد. نکته‌ی حائز اهمیت دیگر در امر ساخت بنا، ضخامت مصالح به کار برده است، ضخامت دیوارها باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند در مقابل تابش طولانی نور خورشید مقاومت کند، هم‌چنین رنگ مصالح به کار برده شده در بنا باید روشن باشد تا بتواند مقدار زیادی از انرژی خورشید را منعکس کند، رنگ روشن خاک، بهترین رنگ مصالح انتخابی در منطقه‌ی گرم و خشک است.

ویژگی‌های معماری جدید سمنان

این کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری با بیان این‌که متأسفانه با وجود چنین معماری آگاهانه‌ای، شاهد ظهور معماری جدیدی در سمنان هستیم که کاملاً با شرایط اقلیمی منطقه در تناقض است، افزود: خانه‌های ردیفی که از بتن، آهن و آجر ساخته شده‌اند. با حیاط‌هایی که به‌علت کوتاه بودن دیوارهایشان، از یک سو قادر به ایجاد سایه‌ی مناسب نبوده و نمی‌توانند از بنا، در مقابل وزش باد شدید و نور زیاد خورشید محافظت کنند و شرایط نامساعدی برای ساکنان بوجود می‌آورند از مشخصه‌های این معماری جدید است. هم‌چنین از سوی دیگر به‌کارگیری دیوارها و سقف‌های با ضخامت کم که در مقابل موقعیت خاص این منطقه، هیچ‌گونه مقاومتی ندارد هم‌چنین استفاده از قیر سیاه رنگ بر روی پشت بام‌ها که به علت تیرگی رنگ سبب افزایش دما در فصل تابستان و به جهت انتقال حرارت از طریق بام موجب کاهش دما در فصل زمستان در داخل خانه می‌شود و در نهایت به‌کارگیری وسائل گرم‌کننده با مصرف انرژی فسیلی و دستگاه‌های خنک‌کننده‌ای که به علت دمای نامناسب فضاهای داخلی در فصول مختلف استفاده می‌شود از دیگر معضلات معماری جدید در سمنان است.

وی با اظهار نگرانی از توسعه‌ی این معماری در شهر سمنان، خاطرنشان کرد: متاسفانه معماری جدید که ناهماهنگ با اقلیم سمنان و منطقه است از یک سو موجب عدم آسایش ساکنین و از سوی دیگر با استفاده نامناسب از مصالح و افزایش مصرف انرژی فسیلی، معماری پایداری را که در گذشته وجود داشته، مدنظر قرار نداده است.