بازشناسی مفاهیم و ویژگی‌های توسعه پایدار شهری در منظر شهرهای سنتی ایران۲

منظر شهرهای سنتی ایران

به عقیدۀ جان لنگ هر آنچه که ما را احاطه کرده است (اعم از درختان، موجودات، انسان‌ها، بناها و عوارض طبیعی)، «محیط» خوانده می‌شود. عناصر محیط شامل تمام منابع کالبدی و غیرکالبدی، اساس ساختار سیمای محیط را تشکیل می‌دهند. به عقیدۀ کوین لینچ، سیمای یک محیط، بازتاب کلیه اطلاعات موجود از فضاست که توسط حواس، قابل دریافت و ادراک می‌باشند. منظر شهری، ترکیبی سازمان‌یافته از اجزایی مرتبط است که در کل، ساختار محیط را شکل می‌دهند. لینچ در کتاب «سیمای شهر»، عواملی کالبدی از ساختار سیمای محیط را همچون شناسه‌هایی برای شهر معرفی نموده است. این عوامل، راه، لبه، محله، گره و نشانه هستند (لینچ، ۱۳۷۴: ۵-۱۰).

سیمای شهرهای امروزی، آمیزه‌ای از فرهنگ‌غربی، دستورات کنگره بین‌المللی معماران، تحمیل شرایط زندگی با ماشین، دشواری‌های اقتصادی ناشی از توسعه ناگهانی و سریع شهرها، بی‌برنامگی و ناشناخته بودن چهره مطلوب شهر نزد سازندگان و استفاده‌کنندگان است که باعث توسعۀ ناپایدار شهرها شده است.

در گذشته، سیمای شهرها به بهترین شکل بیانگر هویت کالبدی و بصری آنها جهت درک کارکردهایشان بوده‌اند، در حالی که امروزه عناصر و فضاهای عمومی شهرها فاقد چنین هویتی در چهره و منظر خود می‌باشند. امروزه دیگر تفکیک فضاها و عناصر شهری، سیمایی مشخص، منفک و متناسب با کارکردشان را ندارند. به بیانی دیگر سیمای بیرونی عناصر شهری امروز همچون گذشته دارای تصویری شفاف و خوانا نیست و به راحتی با مشاهده خصوصیات حجمی و شکلی‌شان کارکرد و هویت آن قابل لمس نمی‌باشد (لینچ، ۱۳۷۶: ۱۶۹).

در کشور ما که شاید یکى از غنی‌ترین سرزمین‌ها از نظر بهره‌مندى از میراث و دستاوردهاى فرهنگى است و از نمودهاى آن شهرسازى و منظر شهری ویژه و شناخته شده‌اش در سطح جهانى است، ساختن شهرها و سیمای آنها از حساسیت خاصى برخوردار است. بنابراین نیازمندیم که هویت گذشته و امروزین این دو را باز شناسیم و آن را تعریف کنیم. امروزه هویت شهرى، همچون حلقه‌اى گم شده است و شهرها و سیمای آنها نه بر پایه هویت اصیل خود، بلکه بر پایه تقلیدهاى بدون اندیشه از مظاهر غربى و الگوهاى مدرن، بدون توجه به الگوهاى بومى، در حال شکل‌گیرى و گسترش است (کارکنان نصرآبادی: ۱۹).

نتیجه‌گیری

سیمای شهر سنتی ایرانی– به ویژه شهرهای مناطق گرم و خشک از قبیل یزد، اصفهان، کاشان و…- تصویری از ساخته‌های مشابه را پیش رو می‌آورد. نشانه‌های خاص این تصویر، نقاط برجسته، مرتفع و رنگی در لابلای آن است که از بافت عمومی تبعیت ننموده‌اند و سایر اجزای تصویر بافتی مشابه و یکنواخت دارند. بافتی همگن همراه با نقاطی شاخص در فواصل آنها، اصل درونگرایی در معماری ایرانی، سیمای همگن و یکنواختی را در شهرهای سنتی ایران ایجاد نموده است. برتری‌جویی در چهره شهر، معیار مطلوبی به شمار نمی‌آید، بنابراین شهر ایرانی سیمایی متعادل از همه گروه‌های اجتماعی ارائه می‌دهد. اهمیت این جنبه از منظر شهر، در مقایسه با شهرهای امروزین، که بر اساس حاکمیت سرمایه شکل گرفته‌اند، روشن خواهد شد. ویژگی‌های منظر شهری در محلات فقیر‌نشین با آنچه در محلات ثروتمند وجود دارد، کاملاً متفاوت است. نگاه عادلانه فرهنگ سنتی ایران، جامعه را با هویت حقوقی هم‌تراز می‌بیند و ساختار اجتماع غیرطبقاتی و رواج اخلاق فردی در مناسبات اجتماعی، مانع از برتری‌طلبی‌های جوامع سرمایه‌دار و قدرتمند می‌گردد.

سیمای شهرهای کویری ایران، در هر چشم‌انداز خود، بافتی مشابه دیوارهایی که معماری را پنهان می‌دارند، درختان سرزده از دیوارها، کوچه‌های ساده و بی‌تکلف، مصالح مشابه و در مجموع نوعی سادگی باشکوه پیدا می‌کند. ویژگی‌های منظر شهرهای سنتی ایران، امکان تفکیک قابل ملاحظه میان اقشار و طبقات گوناگون اجتماع را به وجود نمی‌آورد. جز نقاط شاخص سیما، آنچه به چشم می‌آید، جلوه‌ای مشابه و متعادل دارد که در یک هماهنگی زیبا و نمادین با محیط، بافتی یکنواخت و دلچسب برای چهره شهر به ارمغان می‌آورد. خاطره تصویری که شهر سنتی ایران در ذهن بیننده بر جای می‌گذارد، نمایانگر جامعه‌ای همگن با ارتباط‌های گرم و گسترده میان افراد آن است که تنها نقاط اجتماعشان اهمیت و جلوه ویژه‌ای دارد.

منظر شهرهای سنتی ایران در عین سادگی و آرامشی که دارند، دارای تنوع و ظرفیت‌های متفاوت بصری و فضایی، از جمله آهنگ تکرار سردر خانه‌ها، دیوارهای بلند در اطراف حیاط‌ها و معابر شهری، گنبدها و بادگیرهای سر به فلک کشیده، گنبدها و مناره‌های پوشیده با کاشی‌ مساجد، درختانی که از پشت دیوار حیاط‌ها پیداست، وجود ساباط‌ها و طاق‌ها بر روی معابر و تقاطع‌ها، ریتم سه‌راهی‌هایی که از مسیر اصلی منشعب می‌شوند، حضور مستمر مصالحی مانند خشت و کاهگل در تمامی عناصر معماری و منظر شهری و بسیاری از ویژگی‌های معماری و منظر شهرهای سنتی ایران که ریشه در نیازهای اقلیمی و باورهای فرهنگی–که از اصول توسعه پایدار و معماری و شهرسازی پایدار نیز می‌باشد- دارد. استفاده از عناصر طبیعت مانند، آب، باد، نور، درختان در حیاط‌ها، میدان‌ها و فضاهای عمومی شهری که تا حدود زیادی تحت تأثیر شرایط اقلیمی و فرهنگی است، در افزایش کیفیت منظر شهری، تنوع فضاهای شهری، ایجاد رنگ‌های متنوع و شاداب در سیمای شهر نیز بسیار موثر بوده است. به این ترتیب با الهام از منظر شهرهای سنتی ایران و با ایجاد رابطۀ معقول و پایدار میان انسان، شهر و طبیعت که تعبیری دیگر از مفهوم جهانی توسعۀ شهری پایدار است، می‌توان رابطۀ گسستۀ انسان، طبیعت و معماری را در شهرهای امروزی بهبود بخشید.

پس از بررسی مفاهیم و ویژگی­های توسعۀ پایدار، شهر و منظر شهری پایدار و نیز منظر شهرهای سنتی ایران (مناطق گرم‌وخشک)،در پایان به بررسی تطبیقی مفاهیم و ویژگی‌های آنها و شباهت­هایی که بین آنها وجود دارد، می­پردازیم (جدول۱).

جدول شماره ۱: بررسی تطبیقی مفاهیم و ویژگی­های مشترک توسعۀ پایدار، شهر و منظر شهری پایدار و منظر شهرهای سنتی ایران (مناطق گرم و خشک)

منبع: نگارنده

شهرها و محله‌های ایرانی و سیمای آنها در مناطق گوناگون ایران، در ارتباطی موزون و هماهنگ با فرهنگ و اقلیم، موزه¬ای زنده از معماری، شهرسازی و منظر شهری پایدار ایرانی را به نمایش گذاشته¬اند. از میان شهرهای سنتی ایرانی در مناطق و اقلیم¬های مختلف، شهرهای مناطق گرم و خشک، که آیینۀ تمام نمای شهرهای اصیل ایرانی هستند، به صورت شگفت¬انگیزی با طبیعت و زندگی ساکنانشان در هم آمیخته¬اند. این موزۀ تاریخی غنی، در این زمان که انسان¬ها، بی-دریغ به دنبال زندگی، محیط و شهر و منظر شهری پایدار هستند، می¬تواند الهام بخش مردم، مسئولان، متخصصین و معماران ایرانی و حتی جهانی باشد تا شاید با یک نگاه هوشمندانه و عمیق به تاریخ – نه صرفاً یک بازگشت التقاط‌گرایانه و تقلید کورکورانه- بتوان هویت و پایداری را به منظر شهرها و محله‌های ایرانی بازگرداند.

در پایان بر این مهم تأکید می‌شود که توسعه پایدار، معماری پایدار، شهر پایدار، منظر شهری پایدار و به طور کلی مفهوم پایداری دارای یک تعریف مشترک و جهان‌شمول برای تمام جوامع، فرهنگ¬ها و مردمان جهان نیست، بلکه هر جامعه¬ای، در کنار تکیه بر تجربیات علمی و نوین جهانی، باید با بررسی بسترهای تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی خود، مفهوم پایداری را تعریف نماید. بنابراین شایسته است، با نگاهی عمیق، مقولۀ توسعۀ پایدار، شهر و منظر شهری پایدار، در بستر تاریخی، فرهنگی اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی ایران بازشناسی شده و با الهام از آموزه¬های گرانبهایی که در تاریخ کهن معماری و شهرسازی ایران وجود دارد، شهر و منظر شهری پایدار ایرانی با یک رویکرد بومی‌گرایانه تعریف شود.

فهرست منابع

بحرینی، سیدحسین. مکنون، رضا.۱۳۸۰٫توسعۀ شهری پایدار: از فکر تا عمل. فصلنامه محیط ‌شناسی. شماره۲۷٫

سعده¬زرآبادی، زهراسادات. خزاعی، فاطمه. ۱۳۸۶٫ از پایداری محله تا محلۀ پایدار. ماهنامه ساختمان و کامپیوتر. شماره۱۸٫

عزیزی،محمدمهدی.۱۳۸۵٫ محلۀ مسکونی پایدار: مطالعۀ موردی نارمک. فصلنامه هنرهای زیبا. شماره۲۷٫

فرهودی، مروه. ۱۳۸۶-۱۳۸۵٫ بررسی مفهوم معماری مبتنی بر تفکر پایداری. فصلنامه معماری و ساختمان. شماره۱۲٫

کارکنان نصرآبادی، محمد. ۱۳۸۷٫ شهر، هویت شهری و شهرداری‌ها، از محله‌گرایی تا جهانی‌شدن. فصلنامه شهرداریها. شماره ۸۹٫

لینچ، کوین. ۱۳۷۴٫ سیمای شهر. مترجم: منوچهر مزینی. انتشارات دانشگاه تهران.

لینچ، کوین. ۱۳۷۶٫ تئوری شکل خوب شهر. مترجم: سیدحسین بحرینی. انتشارات دانشگاه تهران.

مسعود، محمد. باحجب‌ایمانی، حمیدرضا. ۱۳۸۷٫ توسعۀ پایدار شهری راه‌حل دنیای جدید برای بحران شهرها. ماهنامه ساختمان و کامپیوتر. شمارۀ۲۳٫

Auclair، Christine. 1997. The UNCHS (Habitat) Indicators Program، Sustainability indicators report of the project on indicators of sustainable development، Wiley، New York.

Baird، George. 1995. The Space of Appearance، MIT Press، Cambridge.

Barton، Hugh (Marcus Grant، Richard Guise). 2003. Shaping Neighborhoods: A guide for health، sustainability and vitality، Spon Press، London and New York.

Breheny، Michael. 1990. Strategic Planning and urban Sustainability، TCPA، volume 2، London.

Mazmanian، Daniel، A. Kraft، Michael، E. 1999. Toward Sustainable Communities، MIT Press، Cambridge.

Register، Richard. 2002. Eco-cities: rebuilding cities in balance with nature، New Society Publishers، Canada.

Rosland، Mark. 1997. Eco-city Dimension: healthy communities، healthy planet، New Society Publishers، New York.