نویسنده:  محمد رضا دارابی
استاد راهنما: مهندس سیاوش انصاری نیا
استاد مشاور: –
تاریخ شروع: ۱۳۸۸/۱۱/۱۵
دانشگاه: شهید بهشتی
مقطع: کارشناسی ارشد
رشته تحصیلی: برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای

چکیده

این پژوهش به بررسی مفهوم "حمل و نقل پایدار شهری " و نظام حمل و نقل شهری تهران با تمرکز بر خودروی شخصی و اتوبوس، می پردازد. پژوهش حاضر از چند جنبه مختلف دارای اهمیت است: اول اینکه حمل و نقل و جابجایی از جنبه های اصلی حیات شهری است و ساماندهی حمل و نقل از نیازهای اولیه شهر سالم به شمار می آید و دوم اینکه،  نفس پرداختن به توسعه پایدار حمل و نقل به دلیل دغدغه های اساسی بشر در زمینه نابودی منابع، آلودگیهای زیست محیطی، پدیده های خطرناکی نظیر گرم شدن زمین، پدیده گلخانه ای و وارونگی هوا و در بعدی دیگر فقر و مسایل اقتصادی و از همه مهمتر عدالت اجتماعی دارای اهمیت فراوان می باشد و سوم اینکه سیستم حمل و نقل در نمونه موردی انتخاب شده، یعنی کلانشهرتهران، دارای مشکلات فراوانی از جمله آلودگی های زیست محیطی، مصرف بی رویه سوخت ، اتلاف وقت و نابرابری های اقتصادی و… می باشد. 

در فصل اول این پژوهش مسائل، اهداف و روش کار معرفی می شود. در فصل دوم حمل و نقل پایدار و شاخصهای پایداری حمل و نقل، چالشهای موجود و معیارهای ناپایداری همچنین مفاهیم مهمی نظیر دسترسی و تحرک، هزینه ها و منافع اجتماعی معرفی می شود. در بخشهای انتهایی فصل به استراتژیها و سیاستگزاریها در حوزه حمل و نقل پایدار اشاره شده است.  اساس تمام  این مفاهیم بر این استوار است که پایداری در توسعه، ناشی از هماهنگی و سازگاری بین عناصر مختلف یک جامعه و حمل و نقل می باشد.

با توجه به اینکه تمرکز پژوهش بر روی مقایسه خودروی شخصی و اتوبوس می باشد، در فصل سوم نگاهی به تجربیات سایر شهرهای دنیا شده که از جهاتی، دارای معضلاتی مشابه شهر تهران هستند. در انتهای فصل این تجربیات جهت استخراج راهکار و استفاده از الگوی مناسب برای رفع معضلات حمل و نقل، جمع بندی شده است.

در فصل چهارم ابتدا نگاهی گذرا به تاریخ تحول حمل و نقل و تاریخچه ورود خودروی شخصی و اتوبوس داریم. سپس نظام حمل و نقل و ترافیک شهر تهران که شامل آلودگی هوا، تصادفات و مصرف سوخت می باشد، به اختصار بررسی می شود. در بخش بعدی برخی از هزینه های درونی و بیرونی خودروی شخصی و اتوبوس که شامل هزینه تصادفات، هزینه آلودگی هوا و سوخت می باشد ضمن معرفی، برآورد شده است.

فصل پنجم، جمع بندی و نتیجه گیری از مباحث فصول پیشین می باشد. در این فصل سیستم حمل و نقل تهران با معیارهای ناپایداری که در فصل دوم معرفی گردید ارزیابی و در انتها خودروی شخصی و اتوبوس از لحاظ تعداد وسیله، تعداد سفر انجام گرفته هزینه، اشغال معبر و … مقایسه می شود.

فصل ششم یا فصل آخرنیز به ارایه پیشنهادات اختصاص دارد.

خلاصه پروژه

این پژوهش به بررسی مفهوم "حمل و نقل پایدار شهری " و نظام حمل و نقل شهری تهران با تمرکز بر خودروی شخصی و اتوبوس، می پردازد. پژوهش حاضر از چند جنبه مختلف دارای اهمیت است: اول اینکه حمل و نقل و جابجایی از جنبه های اصلی حیات شهری است و ساماندهی حمل و نقل از نیازهای اولیه شهر سالم به شمار می آید و دوم اینکه،  نفس پرداختن به توسعه پایدار حمل و نقل به دلیل دغدغه های اساسی بشر در زمینه نابودی منابع، آلودگیهای زیست محیطی، پدیده های خطرناکی نظیر گرم شدن زمین، پدیده گلخانه ای و وارونگی هوا و در بعدی دیگر فقر و مسایل اقتصادی و از همه مهمتر عدالت اجتماعی دارای اهمیت فراوان می باشد و سوم اینکه سیستم حمل و نقل در نمونه موردی انتخاب شده، یعنی کلانشهرتهران، دارای مشکلات فراوانی از جمله آلودگی های زیست محیطی، مصرف بی رویه سوخت ، اتلاف وقت و نابرابری های اقتصادی و… می باشد. 

در فصل اول این پژوهش مسائل، اهداف و روش کار معرفی می شود. در فصل دوم حمل و نقل پایدار و شاخصهای پایداری حمل و نقل، چالشهای موجود و معیارهای ناپایداری همچنین مفاهیم مهمی نظیر دسترسی و تحرک، هزینه ها و منافع اجتماعی معرفی می شود. در بخشهای انتهایی فصل به استراتژیها و سیاستگزاریها در حوزه حمل و نقل پایدار اشاره شده است.  اساس تمام  این مفاهیم بر این استوار است که پایداری در توسعه، ناشی از هماهنگی و سازگاری بین عناصر مختلف یک جامعه و حمل و نقل می باشد.

با توجه به اینکه تمرکز پژوهش بر روی مقایسه خودروی شخصی و اتوبوس می باشد، در فصل سوم نگاهی به تجربیات سایر شهرهای دنیا شده که از جهاتی، دارای معضلاتی مشابه شهر تهران هستند. در انتهای فصل این تجربیات جهت استخراج راهکار و استفاده از الگوی مناسب برای رفع معضلات حمل و نقل، جمع بندی شده است.

در فصل چهارم ابتدا نگاهی گذرا به تاریخ تحول حمل و نقل و تاریخچه ورود خودروی شخصی و اتوبوس داریم. سپس نظام حمل و نقل و ترافیک شهر تهران که شامل آلودگی هوا، تصادفات و مصرف سوخت می باشد، به اختصار بررسی می شود. در بخش بعدی برخی از هزینه های درونی و بیرونی خودروی شخصی و اتوبوس که شامل هزینه تصادفات، هزینه آلودگی هوا و سوخت می باشد ضمن معرفی، برآورد شده است.

فصل پنجم، جمع بندی و نتیجه گیری از مباحث فصول پیشین می باشد. در این فصل سیستم حمل و نقل تهران با معیارهای ناپایداری که در فصل دوم معرفی گردید ارزیابی و در انتها خودروی شخصی و اتوبوس از لحاظ تعداد وسیله، تعداد سفر انجام گرفته هزینه، اشغال معبر و … مقایسه می شود.

فصل ششم یا فصل آخرنیز به ارایه پیشنهادات اختصاص دارد. 

هدف اصلی:

دستیابی به اصول حمل و نقل پایدار شهری تهران بر مبنای مقایسه خودروی شخصی و اتوبوس

اهداف فرعی:

توصیف خصوصیات سیستم حمل و نقل شهری تهران از دیدگاه توسعه پایدار

توصیف صرفه های اجتماعی ، اقتصادی و زیست محیطی ناشی از تقویت سازمان اتوبوسرانی در غالب     توسعه پایدار حمل و نقل

برآورد هزینه های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی ناشی از استقاده از خودروی شخصی

معرفی سیستم حمل و نقل شهر تهران به عنوان یک سیستم ناپایدار

معرفی تجربه های موفق جهت کاهش مسائل موجود در شهر تهران ناشی از افزایش خودروی شخصی از قبیل تصادفات، کاهش آلودگی هوا، آلودگی صوتی و…

نتیجه گیری

بهترین راهکار حل معضل ترافیک تقویت سیستم حمل و نقل عمومی است. اکثر کشورها به منظور ساماندهی معضل ترافیک، نخستین و بهترین راهکار را که همان تقویت سیستم حمل و نقل عمومی است مطرح کرده و بر روی آن متمرکز می شوند که در تهران نیز باید به این موضوع توجه خاصی داشته باشیم . از طرفی نهایی شدن قرارداد خط ۶ و ٧ مترو و همچنین ورود هر ماه ٢٠٠ دستگاه اتوبوس گازسوز و۴۵٠مینی بوس جدید به ناوگان حمل و نقل عمومی میتواند از مهمترین برنامه های شهرداری در جهت تقویت سیستم حمل و نقل باشد.

ارزان بودن قیمت سوخت یکی از دلایل اصلی استفاده بی رویه شهروندان از خودروهای شخصی است. به همان نسبت میزان استفاده از خودروی شخصی در تهران نسبت به سایرکشورها بسیار بالاست که دلیل اصلی آن نیز پایین نگهداشته شدن قیمت سوخت است .

قیمت بنزین باید به سطح بین المللی افزایش یابد و درکنار آن حمل و نقل عمومی بدون محدودیت و به میزان کافی در اختیار شهروندان قرار گیرد چرا که در غیر این صورت، نمی توان از مردم انتظارداشت که از خودروی شخصی استفاده نکنند .ترافیک سنگین در کلان شهر تهران معضلی نیست که یک شبه به وجود آمده باشد ، بلکه ظرف سه سال تعداد خودروهای تزریق شده به معابر تهران دوبرابر شد ه است بدون اینکه ظرفیت شبکه معابر و بزرگراههای تهران متناسب با آن اضافه شده باشد. رفع معضل ترا فیک تهران ، نیاز به همکاری همه جانبه ارگانهای ذیربط دارد.

چون مسئله ازدحام،  آلودگی هوا و تصادفات در شهر تهران که عمدتا ناشی از تردد خودروها می باشد به مرحله حادی رسیده و برخورد با مسئله اجتناب نا پذیر است و اجرای طرحهای مقطعی مانند ، ایجاد محدوده طرح ترافیک ، تردد نوبتی خودروها با پلاک زوج یا فرد ، جلوگیری از تردد خودروهای تک سرنشین، بدون تقویت سیستم حمل ونقل عمومی تاثیر چندان قابل توجهی در این امر ندارند . چنانچه این طرحها اجرا گردد ولی سیستم حمل و نقل عمومی توسعه نیابد عکس‌العمل مردم محدودیت تردد را بی اثر خواهد نمود. همانگونه که در شهرهایی چون آتن و مکزیکوسیتی بدلیل اینکه سیستم‌های حمل و نقل عمومی برای سرویس‌دهی به سفرهای اضافی ایجاد شده، بدلیل محدودیت تردد، کارایی نداشتند و مردم با خرید خودروهای مستعمل اضافی به طرح محدودیت تردد پاسخ دادند .

 لذا  توسعه حمل و نقل عمومی و ایجاد خطوط ویژه جهت اتوبوس و علیرغم مشکلات اولیه آن هم قابلیت اجرایی خوبی داشته و هم می تواند طرحی دراز مدت بوده و پس از چند سال تاثیر خود را در کاهش آلودگی هوا ، کاهش هزینه های ملی ، افزایش نظم و انضباط در ترافیک و بهتر شدن مدیریت و کنترل ترافیک نشان دهد و با اجرای آن به بخشی از نابسامانی ها در امر حمل و نقل شهری ، تخلفات و تصادفات و فرهنگ ترافیکی پایان داده شود .

 با یک بررسی دقیق از آنچه تاکنون گفته شده است، می‌توان چنین اظهار نظر نمود، مهمترین مساله‌ای که می‌بایست در اجرای هر طرحی در نظر گرفته شود توجه به توسعه سیستم حمل و نقل عمومی در تهران و ایجاد انگیزه در مردم جهت استفاده از این سیستم می‌باشد. چرا که با مقایسه هزینه ها و منافع استفاده از خودروی شخصی و اتوبوس به این نتیجه رسیدیم که هزینه استفاده از خودروی شخصی از ابعاد مختلف چندین برابر استفاده از اتوبوس می باشد.

بنابر این توسعه سیستم حمل و نقل عمومی و تشویق مردم به استفاده از آن اولین ضرورت در اجرای طرحها می‌باشد.

مساله دیگری که بسیار اهمیت دارد طرح در مورد خطوط ویژه اتوبوس می باشد که در میزان حجم تردد و آلایندگی هوای تهران نقش بسزایی دارند. این طرح هم اکنون در حال اجرا می باشد.که در این مورد نیز می‌بایست راه حل مناسبی بر حسب شکل راهها یافت شود.

پیشنهادات

–         کاهش مصرف سوخت

کاهش میزان سوخت مصرفی در خودروها، عمدتاً به استاندارد ساخت خودرو و نحوه تعمیر و نگهداری و همچنین متوسط عمر خودروهای فعال در سطح شهر برمی‌گردد. به طور معمول هرچه خودرو فرسوده‌تر باشد دارای مصرف بیشتری خواهد بود.روشهای قابل دسترسی برای رسیدن به این هدف، به غیر از رعایت استاندارد در ساخت خودروها که ظاهراً توسط کارخانجات سازنده  اعمال می‌گرد، اجباری شدن و ضابطه‌مند شدن طرح معاینه فنی خودروها بصورت دوره‌ای می‌باشد. و در کنار آن می‌بایست راهکارهایی برای خارج از رده شدن خودروهای فرسوده و تبدیل به احسن شدن آنها بکار گرفته شود. گزارش بانک جهانی در مورد وضعیت آلاینده‌های شهر تهران، به این نکته اشاره دارد که تکنولوژی مورد استفاده در اکثر خودروهای ناوگان سبک تهران، اکثراً از تکنولوژی اروپایی اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی استفاده می‌کنند. این امر بدین معنی است که در این نوع اتومبیل‌ها هیچگونه کنترلی بر گازهای آلاینده وجود نداشته و سوخت مصرفی نیز بازده ضعیفی دارد.

–         کاهش میزان تردد خودروها

در این حالت با اعمال تمهیداتی برای تردد خودروها، محدودیت‌هایی قابل می‌گردند. مهمترین و بهترین اقدامی که در این حالت می‌توان انجام داد افزایش هزینه استفاده از سیستم حمل و نقل شخصی می‌باشد. افزایش هزینه را می‌توانیم از طرق زیر انجام دهیم :

الف – افزایش قیمت بنزین .

ب – افزایش عوارض استفاده از مسیرها برای اتومبیل‌های شخصی.

ج  –افزایش هزینه بیمه متناسب با درجه استهلاک و فرسودگی خودرو سواری .

–         طرح محدودیت تردد و استفاده از خودروهای فرسوده و آلاینده

بالغ بر ۷۰ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از تردد خودروها می باشد که بخش عمده ای از آن ناشی از وسایل نقلیه فرسوده است که بیشترین نسبت وسیله / کیلومتر پیموده شده را دارند ، خودروهای فرسوده و غیر استاندارد اعم از خصوصی یا عمومی از دو جهت باعث افزایش آلودگی هوا و افزایش هزینه های ملی می گردند. یکی اینکه به علت فرسودگی و استاندارد نبودن ، مصرف سوخت ، هزینه نگهداری و آلایندگی بالایی دارند و دوم آنکه به علت خراب شدن و نداشتن تجهیزات ایمنی باعث تراکم ترافیک و افزایش آلایندگی سایر خودروها و خسارت به آنها و شهروندان می گردند ، پس مهمترین اقدام برای کاهش آلودگی هوا و افزایش ایمنی ، جلوگیری از تردد خودروهای فرسوده و یا حداقل محدود کردن تردد آنها می باشد . ولی چون خودرو در ایران بیش از آنکه یک وسیله خدماتی باشد یک سرمایه است لذا هر گونه اقدام در راستای این امر با مشکلاتی مواجه خواهد شد و معترضان اغلب مالکین خودروهای فرسوده که عمدتا از قشر کم در آمد جامعه هم هستند ، می باشند ، لذا با در نظر گرفتن این امر و در راستای توسعه پایدار حمل و نقل لازم است اقدامات در جهتی باشد که تا اندازه ای منافع قشر مذکور تامین شده و هم اصل طرح منتفی نگردد. ضمنا با توجه به خصوصیت فرهنگی و اجتماعی ایران معمولا ضمانت اجرای قوانین با نظارت مقام رسمی و انتظامی موثر است و رهنمودهای ارشادی موثر نخواهد بود مگر اینکه بار مالی داشته و در هزینه- فایده شخص تاثیر داشته باشد .

ساختار طرح پیشنهادی عبارت است از دسته بندی کلیه خودروهای فعال کل کشور با توجه به وضعیت معاینه فنی ، میزان آلایندگی و ایمنی آنها به سه دسته : خوب ، مناسب ، بد ، در ظرف یکسال و تطبیق وضعیت هر خودرو در قالب یکی از ۳ دسته فوق بدیهی است خودروهایی که در قالب فوق نگنجد امکان فعالیت و تردد نخواهند داشت .

–         طرح ایجاد خطوط ویژه اتوبوس

در حال حاضر تعداد زیادی از خودروها در ساعات پیک ترافیک در بزرگراههای تهران متوقف هستند در حالی که اگر یک مسیر ویژه فقط برای تردد خودروهای عمومی اختصاص یابد ، سرعت ترددخودروهای عمومی مانند اتوبوس افزایش پیدا کرده و به موازات آن امکان تردد خودروهای آمبولانس، آتش نشانی و پلیس که در مواقع اضطراری در بزرگراهها باید خودرا سریعا به محل حادثه برسانند، نیز فراهم خواهد شد.

هدف از راه اندازی خطوط ویژه اصلی این است که با اجرای این طرح و فراهم آوردن امکانات مطلوب از جمله قرار دادن اتوبوسهای نو و جدید که با سرعت در خطوط ویژه تردد می کنند، شهروندان به استفاده از حمل و نقل عمومی تشویق و راغب شوند.

اختصاص مکان ویژه براى تردد اتوبوس ها از تسهیلاتى است که در تمام دنیا براى افزایش خدمات رسانى این بخش از حمل و نقل عمومى صورت میگیرد. در مجموع خطوط ویژه در بهبود خدمات رسانى اتوبوسرانى در تهران بسیار مؤثر بوده است. این خطوط در مناطق مرکزى شهر که از ترافیک سنگین به ویژه در ساعات اوج ترافیک برخوردارند، موجب شده است تا زمان سفر با اتوبوس از زمان سفر با خودروى شخصى و تاکسى بسیار کمتر باشد