کتاب سبز شهرداریها متن جلد پنجم طرحهای شهری
کتاب سبز شهرداریها
جلد پنجم طرحهای شهری
احمد سعیدنیا
۱- ضرورت تهیه طرحهای شهری
نقشه طرحهای شهری در ساز و کار نظام شهرنشینی چیست؟ برای پاسخ به این سؤال باید به دو اصطلاح شکلگیری و شکل‌دهی شهر توجه شود:
شکلگیری شهر هنگامی رخ میدهد که یک شهر به صورت ارگانیک و خود به خود تحت تأثیر عوامل گوناگون و عموماً ناآگاهانه و تدریجی به وجود آید. در این زمینه عواملی بر یکدیگر اثر می‌گذارند و برآیند تأثیر این عوامل چه مستقیم و چه غیر مستقیم شکل شهر و ساختار آن را پدید می‌آورد. این عوامل عبارتنند از: عوامل جغرافیایی، اقلیمی، اقتصادی، سیاسی، نظامی، مذهبی، اجتماعی، فرهنگی و تکونولوژی و …
شکل‌دهی شهر نیز وقتی صورت میگیرد که شهر از طریق طرح و برنامه‌ای از پیش‌اندیشیده شده و آگاهانه، براساس عوامل مؤثر شکل گیرد.
امروزه با پیچیده شدن مسائل شهری، افزایش فزاینده جمعیت، تنوع و کثرت نیازها و احتیاجات نمی‌توان شهرها را به حال خود رها کرد تا خودشان از طریق برآیند عوامل یاد شده در بالا شکل گیرند و به حیاتشان ادامه دهند. از این رو طرحهای شهری بنیادی‌ترین ابزار شکل‌دهی شهرها براساس نظم و برنامه از پیش‌اندیشیده شده محسوب می‌شوند. ضرورت تهیه و اجرای طرحهای شهری، مخصوصاً طرحهای جامع، از نیاز محسوس به یک مکانیزم برای ایجاد تعادل در امور ضرورت انضباط فضایی و کالبدی شهرها ناشی میشود. به عبارت دیگر از آنجا که طی سده اخیر، نظامهای بسته و نیمه‌بسته فضایی و کالبدی در مجتمعهای زیستی به دلیل توسعه دانش و فن‌آوریهای پیچیده صنعتی و ارتباطی، شکسته شده‌اند و مبادلات نقل و انتقالات، سرعتی فوق العاده گرفته‌اند و جمعیت روزافزون شده است، نیازها و احتیاجات زندگی شهری نیز گسترده‌تر، متنوع‌تر، و ضروری‌تر شده‌اند. با در نظر داشتن چنین شرایطی است که می‌گویند رها ساختن شهرها به حال خود، نه ممکن است و نه معقول. زیرا حاکمیت خودانگیختگی مطلق، به ویژه در شهرهای بزرگ، آسیبهای اقتصادی و اجتماعی فراوانی را (که از اغتشاش کالبدی و فضایی شهر ناشی می‌شوند) به جامعه تحمیل میکند. اکنون، اگرچه کارشناسان و منتقدان نظام برنامه‌ریزی شهری در ایران به مکانیزم تهیه و نظارت طرحهای جامع شهری انتقاد بسیاری می‌کنند، لکن همگی بر ضررورت وجود طراحی از پیش‌اندیشیده شده و همه جانبه تأکید دارند. سیاستگذاران تهیه طرحهای جامع شهری از همان ابتدا این ضرورت را حس کردند و تأکید نمودند که پس از بررسی جامع هر شهر، باید اصول کلی، ضوابط و معیارهای فضایی، کالبدی و خدماتی شهر تعیین شود تا ضمن به وجود آمدن نظام کالبدی هر شهر، منافع عمومی نیز حفظ شود.
به طور کلی، ضررورت تهیه طرحهای شهری همانند ضرورتهای اقتصادی، اجتماعی و اقتضایی است. در ضرورتهای اقتصادی مفاهیمی چون بهره‌وری بهینه از زمین و کارآیی مطلوب خدمات از نظر فضایی و کالبدی، و در ضرورتهای اجتماعی نیز مفاهیمی چون عدالت، تعادل توزیع خدمات، حفظ منافع عمومی و جلوگیری از تعدی و تعرض افراد به عرصه‌ها و فضاهای عمومی و خصوصی دیگران مطرح میشود. تهیه و اجرای طرحهای شهری به طور اعم و طرحهای جامع به طور اخص مقتضای شرایط پیچیده‌تر، توسعه یافته‌تر و گسترده‌تر زندگی در شهرهای معاصر و همچنین تنوع نیازها و احتیاجات ناشی از آن است. از این رو استفاده از طرحهای شهری به عنوان ابزار تنظیم‌کننده محیط کالبدی ضروری است. دلایل این ضرروت در کتاب شهرهای ایران و طرحهای جامع چنین بیان شده است:
الف: گسترش شهرها تحت تأثیر عوملی چون مکانیزه شدن کشاورزی، توسعه صنعت و نیاز به خدمات متنوع و متشکل جوامع متمرکز انسانی در آینده نیز ادامه خواهد داشت. با قبول رشد سالیانه شهرنشینی به میزان ۴ درصد برای جمعیت شهرنشین در ایران به چندین برابر مقدار موجود خواهد رسید، یعنی در طول چند سال، تأسیسات و تجهیزات لازم برای زندگی جمعیت شهرنشین جدید علاوه بر رفع نیازهای موجود باید تأمین شود.
ب: چند و چون سرمایه‌گذاری در خدمات شهری برای جمعیت شهرنشین آینده در طرحها و برنامههای بیشمار سکتورال (بخشی) مطرح خواهد بود و این برنامه‌ها ناگزیر باید از مجرای طرحهای شهری هماهنگ شوند و فقط از این طریق میتوان بین نیازهای جوامع شهری و منابع بالقوه، روابط منطقی و توجیه کننده برقرار نمود. در نبود این طرحها مسائل و مشکلات پیچیده‌ای که شهرها امروز با آن مواجه هستند به علت پراکندگی و ناهماهنگی برنامه‌ها و پروژه‌های بخشی افزایش خواهد یافت. اهم این مشکلات عبارت خواهند بود از:
۱- رشد سریع شهرها: رشد سریع شهرها موجب عدم تعادل بین توزیع خدمات و سرمایه‌گذاریها در سطح ملی خواهد شد و روستاها به تدریج قدرت خود را به نفع شهرها از دست خواهند داد و به همین نسبت بخش کشاورزی و نیروی انسانی منابع حیاتی خود نظیر زمین و آب خود را در خدمت بخش خدمات می گذارد و جمعیت کشور به تدریج از حالت تولیدکننده به صورت مصرف‌کننده در می‌آید.
۲- مسأله زمین: احتیاج به زمین در شهرها موجب تغییر در کاربرد زمینهای کشاورزی می‌گردد. از طرف دیگر افزایش احتیاج به زمین ارزش این کالای ضروری را به قدری بالا می‌برد کا امکان دسترسی به آن را از قدرت گروههای متوسط و کم‌درآمد خارج میکند و باید توجه داشت که این گروهها اکثریت عظیم جمعیت شهرنشین آینده را تشکیل داده و احتیاج به مسکن در این دو گروه قسمت اعظم بافت مسکونی شهرها را در بر خواهد گرفت.
۳- مسأله انرژی: در موضوع انرژی دو مسأله اساسی مطرح است. اول نفت کالایی است که به تدریج کمیاب خواهد شد و نباید از آن به صورت مستقیم و روال امروز استفاده کرد. دوم: تکنولوژی امروز استفاده از سایر منابع انرژی مانند انرژی خورشیدی را ممکن ساخته است و اگر در آینده استفاده از این نوع منابع به لحاظ اقتصادی قابل توجیه شود، مصرف آن جنبه عام خواهد یافت. بنابراین مسأله تنظیم کالبدی شهری در یک رابطه با استفاده از انواع دیگر انرژی مطرح می‌گردد. چگونگی انتظام کالبدی، روابط بین اجزای آن، ضوابطی که در ساختن بناها به کار می‌رود و نحوه حمل و نقل و ارتباطات همه بر نحوه و مقدار استفاده از انرژی و هزینه آن اثر می‌گذارد. این مسائلی را نیز در ارتباط با طرح شهری مطرح میکند. به عبارت دیگر تجدید نظر در نحوه استفاده از انرژی و کمیت آن در شهرها که مصرف‌کنندگان عمده آن خواهند بود، بدون وجود طرحهایی که براین اساس تنظیم شده باشند غیر ممکن است.
پیشینه طرحهای شهری:
به رغم آنکه پیشینه شهرسازی در ایران به گذشته‌های بسیار دور بازمی‌گردد، تهیه طرحهای شهری در کشورمان سابقه‌ای جندان طولانی ندارد و ریشه‌های تاریخی آنآآآن آغاز قرن معاصر بازمی‌گردد. در این فصل به مرور اجمالی مهمترین تحولاتی که گواه بر سابقه تهیه طرحهای شهری در قرن معاصر است، می‌پردازیم. با آغاز قرن معاصر به دنبال تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، شهرسازی نوین در ایران آغاز گردید و با تصویب قوانین متعدد، تهیه و اجرای طرحهای خیابان‌کشی، در شهرها شروع شد و مداخلات عمده‌ای در بافتهای تاریخی شهرهای ایران صورت گرفت که در پیش از آن چنین وسعت و پشتوانه‌ای سابقه نداشت. طرح پیشنهادی شهر همدان به عنوان اولین طرح شهری، توسط کارل فریش(مهندس چرمساز و رئیس کارخانه چرم سازی همدان) تهیه و وزارت داخله پیشنهاد شد و در آبان ماه ۱۳۱۰ به تصویب وزارت داخله رسید. براساس این طرح، باید میدانی به قطر ۱۵۰ متر در مرکز شهر با شش خیابان عریض شعاعی مرکزی ایجاد می‌شد و خیابانها به خیابان عریض (بلوار) کمربندی در فاصله ۷۵۰ متری ختم می‌شدند. بدین ترتیب میدان مرکزی سبزه میدان کهن و شش خیابان مرکزی محلات شهر را منهدم می‌کردند.
در سال ۱۳۱۲ قانون تعریض و توسعه معابر و خیابانها، به تصویب رسید و با وجود آنکه در مفاد این قانون بارها تجدید نظر شد و بر توان اجرایی آن افزوده گردید، اما اقدامات اصلی شهرسازی در سالهای بعد صورت گرفت.
بر همین اساس بود که در تهران اگرچه دیوارهای پهن شهر خراب شد و خیابانهای جدیدی روی خندقهای کهن ایجاد گردید، لکن این اقدام بدون پیروی از برنامه‌ای مشخص گسترش یافت و چنان شد که تهیه نقشه جدید شهر تهران از سوی دولت به مستشاران فرانسوی واگذار گردید. این نقشه که در سال ۱۳۱۶ تهیه شد، اولین نقشه شهرسازی در قرن کنونی مربوط به شهر تهران بود. در این سالها به بوذر جمهری (کفیل شهرداری تهران) خیابان سازی‌های عمده‌ای در بافتهای پیرامون و مرکزی آن زمان شهر تهران به اجرا درآمد و دو سال بعد یعنی در سال ۱۳۱۸ قانون پیش‌آمدگی در گذرها تصویب شد، بدنه خیابانها و ساختمانهای مشرف برآن ملزم به تبعیت از ضوابطی خاص شدند. در سال ۱۳۲۴ بخش شهرسازی و طرح‌ریزی در سازمانی موسوم به سازمان اصل چهار ترومن در ایران تشکیل شد و مسئولیت آن بر عهده چند مهندس شهرساز از جمله دکتر تورسن و مهندس گیبس نهاده شد. این عده نیز برای اولین بار مطالعات و طرح‌ریزی سه شهر شیراز، اصفهان و سنندج را به زبان انگلیسی تهیه کردند. در سال ۱۳۲۷ همزمان با تأسیس سازمان برنامه و هیأت عالی برنامه زمینه‌های اصلی ایجاد ساز و کار برنامه‌ریزی عمرانی در کشور به وجود آمد. در این حال تحولات اجتماعی ناشی از نوگرایی در جامعه و افزایش رفاه اجتماعی، سبب رشد طبیعی جمعیت و توسعه فزاینده شهرنشینی شد و در پی آن فعالیتها، خدمات و نیازهای جدید زندگی شهری بیشتر شد.
تصویب قانون نوسازی و عمران شهری در سال ۱۳۲۷، قانون شهرداری در سال ۱۳۳۴ و قانون کمک زمینی برای اجرای برنامههای شهرسازی و اقدامات عمرانی در سال ۱۳۳۹، زمینه‌های حقوقی فعالیتهای شهرسازی و مدیریت شهری را در شهرها فراهم کردند و از دهه ۱۳۴۰، تهیه طرحهای شهری در دستور کار کارگزاران قرار گرفت. با امضای قراردادی بین هیأت عمران بین‌المللی آمریکا و وزارت کشور در دهه ۳۰، اولین گروه از سربازان تحت عنوان گروه صلح به ایران آمدند و در وزارت کشور مشغول به کار شدند. بدین‌گونه برای بیشتر شهرها طرح شبکه‌بندی و گذربندی تهیه کردند. همزمان با آن و با شروع برنامههای عمرانی سوم کشور، طبق موافقتنامه‌ای که بین دولت ایران و آلمان منعقد شد، یک مهندس آلمانی به نام فایل با تشکیل سازمانی به نام شهرسازی در وزارت کشور برای چند شهر ازجمله اصفهان، طرح گذربندی و اصلاح شبکه تهیه کرد. بعضی از این طرحها به تصویب وزیر کشور که در آن زمان تنها مرجع نظارت و تصویب امور شهرسازی شهرداریها بود رسید ولی از ان طرحها کمتر استفاده شد. به این ترتیب طرحهای شهری با کیفیتی که هم اکنون در کشور متداول است از ابتدای برنامه سوم عمرانی کشور ( ۱۳۴۶-۱۳۴۱) آغاز گردید. در سالهای اول اجرای برنامه عمرانی سوم کشور، قرارداد تهیه طرح جامع چند شهر بین سازمان برنامه و تعدادی از مؤسسات مشاور و معماری و ساختمانی منعقد گردید. تا اینکه در سال ۱۳۴۳ وزارت آبادانی و مسکن و به دنبال آن شورای عالی شهرسازی تأسیس یافت و نظارت در کار تهیه طرحهای جامع شهرهایی که قرارداد انها قبلاًَ منعقد شده بود، به عهده دبیرخانه شورای عالی شهرسازی محول شد و پس از مدتی عقد قراردادهای جدید در این مورد به دبیرخانه مذکور واگذار گردید. در برنامه عمرانی چهارم کشور (۱۳۵۱-۱۳۴۷) مطالعات مربوط به طرحهای جامع ۲۰ شهر که بعضی از آنها در برنامه سوم آغاز شده بود، خاتمه یافت و به مرحله اجرا درآمد. طرحهای جامع شهرهای بندرعباس، تهران، تبریز، قزوین، رشت، بندر لنگه، انزلی، همدان، اهواز، بابلسر، جلفا، کرج، شیراز، اصفهان، مشهد، آبادان و خرمشهر از آن جمله‌اند.
شروع واقعی تهیه و اجرای طرحهای جامع را در ایران میتوان همزمان با تهیه برنامه عمرانی چهارم کشور دانست که در این برنامه، طرحها صراحت بیشتری یافتند و چگونگی خدمات‌دهی در آن زمینه‌ها مدون شدند. براساس برنامه یاد شده، طرحها می‌بایست در دو مرحله اجرا می‌شدند: مرحله اول شناخت وضع موجود شهر از نظر جمعیتی، اقتصادی و کالبدی، و در مرحله دوم تنظیم برنامههای کوتاه مدت شهر براساس طرح جامع و انطباق فعالیتهای شهرداری با آن، محور موضوعات قرار می‌گرفتند.
بررسی شرح خدمات طرحهای جامع در این دوره، بیانگر توجه طرح به رفع مشکلاتی آتی، نگرش نسبتاً جامعی به شهر و نگاهی به مسائل منطقه‌ای به منظور تدوین این طرحهاست. افزایش جمعیت شهرها و توزیع نامتناسب آن در طول برنامه چهارم، مشکلات تازه ای در نظام شهری ایجاد نمود و دست‌اندرکاران مسائل شهری را بر آن داشت تا بر گسترش لجام‌گسیخته شهرها به طور جدی‌تری بیندیشند. به همین سبب در برنامه پنجم (۱۳۵۶- ۱۳۵۲) اهداف طرحهای جامع هدایت و توسعه منظم شهرها، ایجاد هماهنگی در توزیع تأسیسات و تجهیزات شهری و همچنین راهنمایی و ارشاد شهرداریها برای رفع مشکلات شهری عنوان شد که نشانگر توجه وسیع‌تر طرحها به مسائل منطقه‌ای از یک سو و مسائل اجرایی از سوی دیگر می‌باشد. “قانون اصلاح پاره ای از موارد و الحاق چند ماده به قانون شهرداری” در اسفند ۱۳۴۵ تصویب شد اقداماتی عمده برای تحقق بخشیدن به اهداف برنامه‌ریزی شهری در ایران از این سال آغاز شد، برخی از اقدامات صورت گرفته چنین بودند : پیوست مواد ۹۷ تا ۱۰۱ الحاقی به قانون مذکور، تدوین مقررات و ضوابط تهیه برنامههای شهری، تأسیس شورای عالی شهرسازی، تعیین حریم یا محدوده نظارت بر فعالیتها ساخت و سازها در شهرها، صدور پروانه نظارت ساختمانی برای هرگونه عملیات ساختمانی در محدوده خدماتی و حریم و شهرها و…
در سال ۱۳۴۷ قانون نوسازی و عمران شهری به منظور تدوین ضوابط نوسازی شهرها تصویب شد تا اصلاحات اساسی در شهرها قانونمند شود. تهیه برنامههای پنج ساله عمرانی و اصلاحات شهرها و ایجاد تأسیسات شهری و توسعه و اصلاح معابر، برخی از موضوعات این قانون است.
در اسفند ۱۳۵۱ قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تصویب شد و براساس آن، مواد ۹۷ و ۹۸ الحاقی به قانون شهرداری، ملغی گردید. در تیرماه ۱۳۵۳ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن، به وزارت مسکن و شهرسازی به تصویب رسید که تعاریف طرح جامع شهر، طرح تفصیلی و طرح هادی و همچنین مقررات کلی احداث بنا و تأسیسات در خارج از محدوده قانونی و حریم شهرها، در این قانون ارائه شده است. برنامه عمرانی ششم بر مبنای مطالعات « آمایش سرزمین» تدوین شد و نقش جامع‌تری از طرحهای جامع ارائه نمود. در این برنامه به لزوم برنامه‌ریزی منطقه‌ای برای شهرهای بزرگ و تجدید نظرهای مستمر بر طرحهای شهری تأکید شده و عدم تمرکز توسعه شهری و اجرایی نمودن طرحهای جامع با استفاده از تملک زمینهای داخل محدوده مورد توجه قرار گرفته است. این برنامه با تحولات انقلاب اسلامی همزمان شد و به اجرا درنیامد. پس از انقلاب تا مدتی به طرحهای جامع توجهی نشد اما از آن پس با تجدید نظر کلی در آنها و اضافه کردن مطالعات حوزه نفوذی در سال ۱۳۶۳، طرحهای جامع بار دیگر به حیات خود ادامه دادند. قبل از انقلاب در تهیه طرحهای شهری فقط محدوده شهرها در نظر گرفته می‌شد و مجموعه طرحهای شهری به تغییرات فیزیکی و طراحی فیزیکی توجه داشتند. اما پس از آن، مشکلات پیش آمده، توجه به حوزه نفوذ و پسکرانه‌های روستایی را نیز ضروری کرد. از آن گذشته، باید اصلاحاتی در وظایف و قوانین شهری و شهرسازی و شورای عالی شهرسازی نیز به وجود می آمد. چرا که جابجایی جمعیت و مسائل مربوط به منطقه شهری، لزوم هماهنگی در برنامه‌ریزی شهری منطقه‌ای، فراهم کردن امکان مشارکت مردم و تقویت فنی شهرداریها، آماده‌سازی زمین و منطقه‌ای کردن طرحهای شهری، بهبود و روش تهیه و بررسی و تصویب آن طرحها و همچنین لزوم تغییر محتوای مطالعات در برنامه های عمرانی شهر و حوزه نفوذ آن از جمله مشکلاتی بودند که باید از میان برداشته می‌شدند. بدین منظور، اهداف و عناوین مطالعات و شرح خدمات و وظایف مربوط به تهیه طرحهای جامع در سال ۱۳۶۳ به نام طرحهای توسعه و عمران و حوزه نفوذ تفصیلی شهرها تصویب و به اجرا گذاشته شد و مقرر گردید که بار دیگر برای همه شهرها، طرحهای جامع تهیه شود و یا اینکه طرحهای جامع قبلی طبق ضوابط جدید تجدید نظر و اصلاح شوند. چنان بود که نظمی جدید در طرحهای شهری به وجود آمد و فعالیت در این زمینه از سر گرفته شد. سازمان برنامه و بودجه نیز در سال ۱۳۶۳ قراردادهای تیپ مطالعات طرحهای جامع را تغییر داد و قراردادهای جدید را ابلاغ کرد. در پی آن، یعنی از اواسط دهه ۶۰، نهضت ایجاد شهرهای جدید با سرمایه‌گذاری کلان به منظور جذب و اسکان سرریز جمعیت شهرهای بزرگ آغاز شد و به طور همزمان نیز، با اجرای طرحهای آماده‌سازی زمین، زمینه فعالیت شهرسازی ناب در کشور فراهم گردید. تهیه و اجرای طرحهای آماده‌سازی و احداث شهرهای جدید پیرامون شهرهای بزرگ نیز، به عنوان فعالیتی رسمی و موظف، از سال ۱۳۶۴ در برنامه‌ریزی کشور معمول شد. همچنین قانون زمین شهری که در سال ۱۳۶۶ تهیه شد و به تصویب رسید، امکان مالکیت دولت را بر اراضی داخل محدوده قانونی و حریم استحفاظی شهرها و شهرکها فراهم کرد. از سال ۱۳۶۹ شورای عالی شهرسازی با حفظ اختیارات خود در تصویب نهایی طرحها، اختیار تصویب طرح جامع شهرهایی را که در مناطق جنگ‌زده واقع بودند، به شورای شهرسازی استان واگذار کرد. این شورا همچنین اختیار تصویب طرح شهرهایی را که جمعیت آنها طبق شهرسازی سلال ۱۳۶۵ کمتر از ۲۰۰هزار نفر بود، به شورایی به نام شورای شهرسازی استان و با ریاست استاندار و عضویت مدیر کل یا بالاترین مقام استانی و دستگاههای عضو شورای عالی واگذار کرد. بدین طریق بود که سرعت تصویب طرحهای جامع شهری بیشتر شد و شورای عالی فرصت یافت که به مسائل مهمتر و اساسی‌تر همچون تهیه طرحهای منطقه‌ای، مکانیابی شهرهای جدید، تعیین نقش شهرهای اصلی و وضع ضوابط و مقررات شهرسازی بپردازد. با توجه به توسعه سریع شهرها، حفظ اراضی کشاورزی پیرامون شهرها و ایجاد شهرهای جدید، تنظیم نظام سلسله مراتب شهری، اولویت دادن به تسهیلات آموزشی و بهداشتی و همچنین تمرکززدایی از مدیریت شهری، از اهداف و سیاستهای عمده شهرسازی و اصلاح طرح جامع در برنامه اول توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی بود. آخرین نگرشی که در زمینه تحول طرحهای جامع، شکل گرفته از سال ۱۳۷۰ مطرح شده، تهیه طرح جامع شهرستان است که البته چارچوب نظری آن هنوز به طور دقیق مشخص نگردیده است. همچنین با تأسیس شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور و استقرار دبیرخانه آن در وزارت کشور، تهیه طرح مطالعات جامع حمل و نقل شهرهای بزرگ کشور نیز در دستور کار قرار گرفته است.
در سال ۱۳۷۶ طرح کالبدی ملی ایران که تحقیق درباره آن از سال ۱۳۷۰ در واحد شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی آغاز شده بود، چارچوب برنامه کلان ایران ۱۴۰۰ به تصویب رسید و بدین ترتیب، نظام فراگیر برنامه‌ریزی مجتمعهای زیستی کشور برای زمانی نسبتاً بلند مدت، تدوین شده آماده گرته برداری در تهیه طرحهای شهری گردید.
۲- مشخصات انواع طرحهای شهری
طرحهای جامع، تفصیلی، و هادی در شمار طرحهای رایج شهری در ایرانند، اما طرحهای دیگری نیز به صورت موردی برای برخی از شهرها تهیه می‌شوند که طرح جامع حمل و نقل شهری، طرح آماده‌سازی زمین و بافت قدیم از آن جمله‌اند. در این فصل تعاریف محتوا و اهداف هریک از این طرحها گردآوری شده است.
۱-۲- طرح جامع شهری (طرح توسعه و عمران شهر و حوزه نفوذ):
تعریف: طبق بند ۲ از ماده ۱ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف آن (مصوب ۱۶ تیر ۱۳۵۳) طرح جامع چنین تعریف شده است:
«طرح جامع شهر عبارت از طرح بلند مدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه‌بندی مربوط به حوزه‌های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی، تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازهای عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز و انتهای خط (ترمینال) و فرودگاهها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی، بهسازی و اولویتهای مربوط به آن تعیین میشود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نمادهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می‌گردد. طرح جامع شهر، بر حسب ضرورت، قابل تجدید نظر خواهد بود.
در مأخذی دیگر درباره طرح جامع گفته شده: طرحی است برای بازنگری ساختار شهر، تبیین گرایشهای توسعه و تعریف اهداف کلی رشد و ترقی جامعه که به منظور حفظ و ترویج و ارتقای بهداشت، آموزش و رفاه عمومی، پیشنهادها و سیاستهایی ارائه نموده و در جهت اجرای آنها استانداردها و ضوابطی تدوین می‌نماید. با توجه به تعاریف مذکور ویژگیهای اساسی طرح جامع شهری را میتوان چنین برشمرد:
الف: طرح جامع، طرح کالبدی فضایی است که با بهره‌گیری از تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه به بهبود سازمان فضایی شهر و رفاه اجتماعی مردم می‌پردازد. به عبارت دیگر هدف عمده طرحهای جامع، ایجاد نظم فضایی در شهر است.
ب: طرح جامع از نظر زمانی میان مدت و به لحاظ مقیاس برخورداری کلی است. این طرح سیاستهای کلی توسعه شهر را تا ده سال تعیین میکند و اکنون بسیاری تلاش می‌کنند این طرح را بیش از پیش به ابعاد اجرایی نزدیکتر کنند.
پ: در طرحهای جامع نه تنها خود شهر، بلکه منطقه آن نیز مورد توجه و مطالعه قرار میگیرد. در این طرحها همچنین افزون بر سیستم کاربرد اراضی، شبکه ارتباطی و زیرساختها نیز از لحاظ شناخت اجزا عناصر شهری مورد توجه قرار میگیرد.
ت: طرح جامع وسیله‌ای برای سهل کردن تصمیم‌گیری و سیاستگذاری است و نقش هدایتی آن از جنبه‌های با ارزش طرح است. چنانکه میتواند با فراهم ساختن زمینه های بهبود نظم فضایی شهر، اماکن تخصیص بهینه منابع را برای رشد و نموجامعه انسانی ساکن در آن مهیا کند.
ث: تعیین احتیاجات و نیازهای جامعه شهری (در فضا و زمانی مشخص)، تعیین امکانات و محدودیتهای منابع و تسهیلات موجود و تدوین راه حلها، اهداف، سیاستها و معیارهاو ضوابط کالبدی و فضایی از مهمترین مشخصه‌های عملی طرحهای جامع به شمار می‌روند. ویژگی هدایت‌گری طرح جامع، تأکید دارد که هر نوع طرح دیگری در شهر باید با اصول طرح جامع همان شهر مطابقت داشته باشد. از این رو، طرح جامع، طرح اصلی و عمده شهر محسوب میشود.
الگوی طرح جامع در ایران بارها مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در مقطع انقلاب در سالهای ۱۳۵۶ و ۱۳۵۹ طرحهای جامع با شدت هرچه بیشتر مورد اعتراض قرار گرفت. بر اثر این ایرادها، بدون هیچ گونه تغییر در محتوا و روش طرحهای شهری، فقط نام «طرح جامع شهری» به طرحهای توسعه و عمران و حوزه نفوذ تغییر کرد. سپس برای رو شدن مفاد این طرح، در ۱۳۶۳ دستورالعمل ساده‌ای به نام اساس طرح جامع از طرف وزارت مسکن و شهرسازی برای تهیه‌کنندگان طرحها تنظیم شد. مفاد این شیوه نامه یا دستورالعمل نشانگر دو محور لست: ساده‌سازی مطالعات و توجه به جنبه فیزیکی طرح.
تغییری که در الگوی طرحهای جامع ایران پدید آمد تغییر نام طرح جامع تهران به طرح ساماندهی است. در سال ۱۳۶۳ شورای نظارت بر گسترش شهر تهران بازنگری طرح جامع را به وزارت مسکن و شهرسازی محول کرد و آن وزارتخانه برای رهایی از محدودیتهای قانونی طرح جامع، این بازنگری را طرح ساماندهی نامید. مطالعات آن در سال ۱۳۶۶ آغاز گردید و تا سال ۱۳۷۰ ادامه یافت و در سال ۱۳۷۱ به تصویب شورای عالی شهرسازی ایران رسید. طرح ساماندهی تهران عینا ًمطابق الگوی طرح جامع تهیه شده است و روش آن نیز طبق روش بررسی – تحلیل – طرح صورت گرفته است.
اکنون در نظام برنامه‌ریزی کشور ایران، طرحهای جامع برای شهرهایی که بیش از ۵۰ هزار نفر جمعیت دارند، به مدیریت وزارت مسکن و شهرسازی و نظارت شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تهیه میشود.
محتوا: از آنجا که در تشخیص اساس طرح جامع موضوع ماده ۵ قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، ابهامات و اشکالاتی وجود داشت، این شورا براساس تعاریفی که در قانون تغییر نام وزارت آبادی و مسکن به وزارت مسکن وشهرسازی و تعیین وظایف آن (مصوب ۲۲/۱۲/۵۱) درج شده بود، دستورالعمل تشخیص اساس طرح جامع شهر را در تاریخ ۲۳/۱۲/۶۳ تصویب کرد. طبق این دستورالعمل محتوای طرحهای جامع شهری، به دو بخش تقسیم می‌شوند:
الف: محتوای نظری طرح جامع سرزمین (یا مبانی طرحهای جامع شهری)
ب: محتوای اصلی یا اساسی طرح جامع شهری.
شرح شیوه نامه یا دستورالعمل یادشده چنین است:
الف: کلیات محتوای نظری جامع سرزمین که در تهیه طرحهای جامع شهرها به عنوان مبنا به کار می‌رود به قرار زیر است:
۱- ضرورتها برنامههای افزایش جمعیت و توسعه
۲- اولویتهای ملی و اقتصادی و زیست محیطی، بهره‌وری سرزمین و محدودیتهای توسعه ناشی از انها مثل کمبود آب به عنوان مهمترین عامل تعیین نوع بهره‌وری
۳- نقش و عملکرد اصلی شهر (در حال و آینده)، صنعتی، کشاورزی و خدماتی، جهانگردی، مختلط و غیر و اهمیت آن در منطقه و کشور
۴- برنامههای هماهنگ عمرانی بخشهای عمومی و خصوصی.
۵- ضرورتها و مبانی دیگر.
ب: محتوای اصلی یا اسسی طرح جامع
۱- ساخت شهر(و توسعه):
۱-۱- مشخصات ساختی و کالبدی( مثل تمرکز، شعاعی، خطی، پیوسته و ناپیوسته و غیره)
۱-۲- تعیین حوزه عملکردهای اصلی(کاربریهای مؤثر و عمده شهر)
۱-۳- خطوط کلی و نظام شبکه ارتباطی (و تسهیلات عمده شهری مثل خط آهن شهری، فرودگاه و غیره).
۱-۴- نظام تقسیمات واحد شهری (مثل مناطق محلات و غیره)
۲- جهات و حدود کلی توسعه و ظرفیت شهر:
۲-۱- احتمالات جمعیتی و ظرفیت جمعیت پذیری
۲-۲- منابع و محاسبات ظرفیت زیربناهای شهری
۲-۳- حدود کلی تراکم جمعیت شهر
۲-۴- محدوده استحفاظی یا حریم شهر
۳- معیارها و ضوابط و مقررات:
۳-۱- سرانه مصارف مختلف و کاربری زمین
۳-۲- استقرار عملکردهای مختلف در داخل واحدهای تقسیمات شهری (مثل مناطق و محلات و غیره)
۳-۳- چگونگی توزیع تراکم جمعیت
۳-۴- عناصر و بافتهای خاص و مناطق نوسازیو بهسازی
۳-۵- حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی
۳-۶- کلیات معماری و سیمای شهری، بافت و ساختمان با وتجه به سنن فرهنگی و ویژگیهای اقلیمی
۳-۷- حفاظت محیط زیست
افزون بر این در تبصره دستورالعمل تشخیص اساس طرح جامع شهر مقرر شده در صورتی که نیاز به توضیحات کلی و موردی بیشتر (درباره هریک از بندهای محتوای نظری یا محتوای اصلی طرح جامع) باشد و به منظور راهنمایی کمیسیون ماده ۵ و رفع ابهام و اشکال و اختلاف نظر، موضوع تبصره ماده ۷ قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در صورتی که خارج از چارچوب این دستورالعمل نباشد وزارت مسکن و شهرسازی میتواند رأساً اقدام نماید.
اهداف: طبق تعاریف ارائه شده در قانون نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی، میتوان اهداف زیر را برای طرحهای جامع شهری برشمرد:
۱- تهیه برنامه بلندمدت شهر
۲- تعیین چگونگی استفاده از اراضی و منطقه‌بندی حوزه‌های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات و نیازمندیهای عمومی شهری
۳- تنظیم خطوط کلی ارتباطی و محل قرار گرفتن مراکز انتهای خط (ترمینال)، فرودگاهها، بنادر و…
۴- تأمین سطح مورد نیاز برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطقف نوسازی، بهسازی و تعیین اولویتهای آن
۵- تدوین ضوابط و مقررات کالبدی و فضایی شهری
طبق آنچه گفته شد، هدف اصلی طرح جامع شهری، تنظیم سیاستهای توسعه شهر، بر مبنای نیازهای جامعه شهری، و بر پایه امکانات وجود و بالقوه برای آن شهر است.
۲-۲- طرح تفصیلی
تعریف: طرح تفصیلی در حقیقت، تنظیم برنامههای مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء و مناطق و محلات شهری طراحی آنهاست. در طرح تفصیلی، خدمات و فضاهای شهری با مشخص کردن جزئیات تعیین میشود. با استفاده از این طرحها برنامههای مشخص بخش عمومی را تعیین کرد و این برنامه ها را کم کم و برحسب اولیت در برنامه‌ریزی اجرایی شهرداری منعکس نمود. طرح تفصیلی باید تداوم داشته باشد. در بند ۳ ماده یک تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی مصوب ۱۶/۴/۵۴ طرح تفصیلی چنین بیان شده است: طرح تفصیلی عبارت از طرحی است براساس معیارها و ضوابط کلی و طرح جامع شهر، نحوه استفاده از زمینهای شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هریک از آنها، وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری، اولویتهای مربوط به مناطق بهسازی، نوسازی و توسعه حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه وعمال مختلف شهری در آن تعیین میشود و نقشه‌ها و مشخصات مربوط به مالکیت براساس مدارک ثبتی، تهیه و تنظیم می‌گردد. محتوای طرح تفصیلی با طرح جامع، در جزئیات تفاوت دارد. آنچه در طرح جامع به طور کلی آمده در محتوای طرح تفصیلی با توجه به تعریفی که در قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن شده، مشخص می‌گردد. این طرح براساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع، چگونگی کاربری اراضی شهری در سطح محلات شهر، مساحت دقیق برای هریک از آنها، صورت دقیق شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت، تراکم در واحدهای شهری، اولویت مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی، مراحل مشکلات توسعه شهری و موقعیت کلیه عوامل شهری را تعیین میکند. در واقع محتوای طرح تفصیلی عبارت است از نقشه‌های کاربری اراضی، شبکه‌های ارتباطی، مساحتها، سرانه‌ها، معیارها و ضوابط دقیق و اجرایی طرح جامع شهر که پیش از تهیه طرح تفصیلی طرح شده است و به تصویب مراجع رسمی رسیده است.
ضرورت: برای اینکه بتوان خطوط کلی طرح جامع را به طرحهای دقیق قابل اجرا تبدیل کرد، از مکانیزم طرحهای تفصیلی استفاده می شود. زیرا طرحهای جامع، شامل مسائل و راهنماییها و خط مشی‌های کلی است . به جزئیات نمی‌پردازد. بنابراین طرح تفصیلی، متعاقب طرح جامع شهری و به منظور اجرای برنامههای اجرایی تصویب شده، در این طرح صورت میگیرد. طرح تفصیلی در حقیقت تنظیم برنامههای مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء در مناطق و محلات شهری و طراحی آنهاست.
به این ترتیب ماهیت غیر قابل اجرای طرحهای فرادست، تهیه طرحهای تفصیلی را ضروری می‌نماید. زیرا طرح تفصیلی عرصه‌ای است که در آن طرح جامع منصه عمل و اجرا نزدیکتر میشود؛ وضعیت اراضی و مالکیت روشن‌تر شده، ساز و کار مدیریت شهری برای کنترل و نظارت بر فضاهای شهری و کاربری اراضی تکمیل می‌گردد.
اهداف: براساس تعریفی که در قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن بیان شده و در چارچوب اولویتهای تعیین شده در مناطق بهسازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری که از اصول کلی جامع هر شهر نشأت میگیرد، اهداف طرح تفصیلی به شرح زیر است:
تعیین دقیق چگونگی استفاده از زمینهای شهر تعیین موقعیت و مساحت هریک از آنها در سطح محلات شهر. تعیین وضعیت دقیق و تفصیلی شبکه‌های ارتباطی عبور و مرور. تعیین دقیق میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری. به طور کلی منظور غایی تهیه طرح تفصیلی، عملی کردن اصول و اهداف طرح جامع شهر و بهتر کردن ارتقای کیفیت محیط، رفع کمبودها، ساماندهی محلات و افزایش توان نظارتی ساز و کار مدیریت شهری است.
۳-۲- طرح هادی شهری
تعریف: طرح هادی عبارت است از طرحی که در آن جهت، گسترش آتی شهری و نحوه استفاده از زمینهای شهری برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارائه راه حلهای کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی‌باشد، تهیه میشود. این تعریف رسمی از طرح هادی است که در ماده ۱ بند ۴ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن درج شده است. اما این تعریف اکنون مبنای عمل قرار نگرفته است. و طرحها از حالت اضطراری و جوابگویی به مسائل فوری خارح شده، به صورت طرح شهری مدون و مشخص برای ساماندهی غایی شهر در مقیاس مشخص درآمده است که افزون بر شهر، دایره مطالعه آن به روستاهای حوزه نفوذ نیز توسعه یافته است. طرحهای هادی، بدلیل نقش و عملکرد وسیعی که در توسعه فیزیکی و کالبدی و ساماندهی شهرها دارند، الگوی رایج طرحهای توسعه شهری به شمار می‌روند و جایگاهی ویژه نیز یافته‌اند. به جای طرح جامع برای شهرهایی که کمتر از ۵۰ هزار نفر جمعیت دارند، با مباشرت و نظارت وزارت کشور، طرح هادی تهیه تدوین میشود و به مرحله اجرا درمی‌آید. بنابراین، طرح هادی طرحی است کوتاه مدت که برای یک دوره ۱۰ ساله شیوه کالبدی فیزیکی شهر را مشخص کرده با توجه به واقعیات و مسائل مؤثر در توسعه شهر و حوزه نفوذ آن، به حدود توسعه فیزیکی ۱۰ ساله شهرها و تهیه نقشه کاربری اراضی و شبکه معابر و همچنین تدوین معیارها، سرانه‌ها، تراکمها ضوابط و مقررات ساختمانی می‌پردازد. به بیان کلی‌تر، طرح هادی مبنای برنامهریزیها و اقدامات عمرانی شهرهایی است که کمتر از ۵۰ هزار نفر دارند.
محتوا: طرحهای هادی شهری چنانکه اشاره شد، برای تنظیم توسعه آتی شهر در دوره ای ۱۰ ساله تهیه می‌شوند و محتوای آنها به شرح زیر است:
مشخص کردن گذربندیهای اصلی و منطقه‌بندی شهر،تفکیک و تجزیه آنها به مناطق صنعتی، تجاری، مسکونی و غیره و کیفیت کلی مسیلها . دفع آبهای سطحی و محل قرار گرفتن تأسیسات آب و فاضلاب و برق و خطوط عمده شبکه‌های توزیع آنها.
پدیدآورندگان طرح هادی شهری، درباره طرح توسعه فیزیکی مناسب‌ترین تصمیم را می‌گیرند و آنها را در نقشه شهر منعکس می‌کنند. اخذ تصمیمات در این مرحله بر توسعه آینده شهر و بافت اجتماعی – اقتصادی منطقه اثر مستقیم خواهد داشت. انجام مطالعات اقتصادی و اجتماعی برای تهیه طرح توسعه فیزیکی، تهیه و اجرای برنامههای عمرانی شهر را با مشکلات عدیده‌ای روبرو میکند. در محتوای طرحهای هادی اطلاعاتی وجود دارد که برخی به صورت نقشه و برخی نیز در چارچوب گزارش تدوین می‌شوند. بطور کلی محتوای این طرحها به دو بخش تقسیم میشود: بخش نخست به بررسی و شناخت حوزه نفوذ مستقیم شهرها و وضع موجود خود شهرها اختصاص دارد. طلاعات جمع‌آوری شده در بخش نخست با عنوان تجزیه و تحلیل اطلاعات و تهیه الگوی نهایی در بخش دوم مورد بررسی قرار میگیرد. در این بخش، مشخصات و خطوط اصلی طرح و نتایج بدست آمده از مطالعات و بررسیهای انجام شده در مرحله اول، به منظور توجیه طرح توسعه شهری به صورت خلاصه و چکیده ارائه میشود و با وتجه به معیارهای طراحی مورد نظر، چگونگی شکلگیری بافت پیشنهاد میشود. وضعیت شبکه ارتباطی، موقعیت و میزان اراضی مورد نیاز برای کاربریهای گوناگون، چگونگی توزیع خدمات و تسهیلات لازم و اسکلت‌بندی تجهیزات و تأسیسات زیربنایی در دوره ده ساله آینده شهر نیز در این مرحله مشخص میشود.
ضرورت: در سالهای اول، اولویت تهیه طرحهای جامع برای شهرهای کشور ابتدا به شهرهای بزرگ و بعضی از شهرهای متوسط که موقعیتی خاص داشتند، داده شده بود. حجم مطالعات اقتصادی و اجتماعی برای تهیه طرح فیزیکی توسعه نیز بسیار سنگین بود. به همین جهت تعدیل و تغییر آنها برای شهرهای کوچک‌کاری مشکل می‌نمود، در حالی که برای شناخت مسائل و موقعیتهای اقتصادی و اجتماعی در شهرهای کوچک به مطالعات طولانی پر حجم نیازی نبود و ظرف مدت کمتری می‌شد این مسائل را شناخت. این مشکلات از یک سو، و احساس لزوم پیش بینی و هدایت توسعه شهرهای کوچک در آینده که به سرعت نیز در حال گسترش بودند از سوی دیگر، موجب شد که پس از بررسی اجمالی وضع اجتماعی اقتصادی و فیزیکی موجود در شهرهای کوچک، برای آنها نیز طرح هادی تهیه شود. ولی در حقیقت این طرحها را نوعی طرح جامع میتوان دانست و در اکثر کشورها نیز طرحی با این مشخصات طرح جامع نامیده میشود. در هر صورت، صرف نظر از عنوان طرحها، هرگونه مداخله در بافت مراکز جمعیتی بر روی شرایط اجتماعی – اقتصادی محل تأثیر مستقیم و فزاینده‌ای خواهد داشت.
اهداف: در تهیه طرحهای هادی شهری همچون سایر طرحهای توسعه شهری، اهدافی مد نظر قرار گرفته که با توجه به تعریف ارائه شده از این طرحها، میتوان اهداف زیر را برای آن برشمرد:
– پیش‌بینی و مشخص کردن جهات رشد و توسعه شهرهای کوچک در آینده و جلوگیری از رشد بی رویه و کنترل نشده اینگونه شهرها.
– استفاده مناسب و منطقی از زمینهای شهری.
– جلوگیری از بی نظمی و اغتشاش در کاربری اراضی.
– توجه به کارکردها و عملکردهای گوناگون شهری،
– توزیع متناسب این عملکردها در مناطق متفاوت شهر.
– تدارک طرح برای کنترل پروژه‌ها و برنامههای عمرانی شهرداریها
– تهیه طرح در تطابق و تناسب با تواناییهای کادر فنی شهرداریها
۲-۴- طرح جامع حمل و نقل شهری
نخستین بار شرکت فرانسوی سوفرتو در سال ۱۳۵۴ برنامه‌ریزی حمل و نقل شهری را برای شهر تهران تهیه کرد. در سال ۱۳۷۰ به دنبال اقدام وزارت کشور برای تدوین و تصویب دستور العملی در این زمینه، این برنامه با عنوان شرح خدمات مطالعات جامع حمل و نقل و ترافیک شهرهای بزرگ به استانداریها ابلاغ شدکه در نوع برنامه‌ریزی حمل و نقل شهری مستقل به شمار می‌رود. در اردیبهشت سال ۱۳۷۶ نیز از سوی دبیرخانه شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور، راهنما و دستورالعمل تهیه طرح ساماندهی سیستم حمل و نقل و ترافیک شهری (راه حلهای فوری و کوتاه مدت) تهیه شد که به موجب دستورالعمل، تهیه طرح ساماندهی وضعیت موجود برای کلیه شهرهایی که بیش از ۱۰۰ هزار نفر جمعیت داشتند، الزامی محسوب می‌شد. همچنین این طرح در شهرهایی با جمعیت بیش از ۵۰۰ هزار نفر پیش نیاز و مکمل تهیه طرح جامع حمل و نقل و ترافیک به شمار می رفت. در شرایط ویژه نیز که ضرورت اجرای طرحهای ساماندهی در خارج از چارچوب فوق احساس میشود امکان انجام آن پیش‌بینی شده است. با این شرایط به سبب عمومیت بیشتر طرحهای ساماندهی در میان شهرهای کشور، این قسمت بر معرفی و تبیین ویژگیهای طرحهای مذکور تمرکز یافته است.
تعریف: طرح جامع حمل و نقل شهری و همچنین طرح ساماندهی حمل و نقل و ترافیک شهری نوعی برنامه‌ریزی برای حمل و نقل در شهر محسوب می‌شوند که در محدوده زمانی و مکانی خاص برای ساماندهی و طراحی سیستم حمل و نقل شهری تهیه می‌شوند. برنامه‌ریزی برای حمل و نقل شهری، فرآیندی مداوم در توسعه شهری است که قصد دارد با طراحی یک سلسله عملیات به اهداف شهری دست یافته، سطح بهینه‌ای از تعادل را برای همه عناصر حمل و نقل ایجاد کند.
محتوای کلی: بطور خلاصه، محتوای کلی مطالعات طرح ساماندهی سیستم حمل و نقل و ترافیک شهری عبارت است از :
شناخت وضعیت موجود و تعیین مشکلات تحلیل اطلاعات و آمارها و تهیه برنامه اقدامات این طرح باید چنان ساختار و محتوایی داشته باشد که بتواند بین امکانات و تسهیلات جابجایی و الگوی توزیع جمعیت و کاربریهای موجود توازن ایجاد کند و براساس مجموعه امکانات و محدودیتها قابل اجرا باشد. این طرح از دیدگاه اقتصادی نیز باید مقرون به صرفه باشد. مراحل روند کلی مطالعات طرح ساماندهی سیستم حمل و نقل شهری را باز هم به طور خلاصه به شکل زیر میتوان مرتب کرد:
مرحله اول شناخت وضعیت موجود و تعیین مشکلات
– تعریف مسأله و تعیین اهداف و ضرورتهای تهیه طرح ساماندهی سیستم حمل و نقل و ترافیک
– بخش اول مذاکره، مطالعه و بازدیدهای محلی، مطالعه برنامهریزیها و تصمیم‌گیریهای اقتصادی در مقیاس ملی.
– مرور خطوط مشی دولت در مسائل حمل و نقل شهری
– مطالعه برنامه‌ریزیهای منطقه ای و شهری انجام شده در قبل
– بررسی طرحهای مصوب قبلی در دست اجرا و برنامه کار (به ویژه طرح جامع شهری)
– بررسی دیدگاههای مردم، کارشناسان و مسئولان شهری و مطالعه منابع مرتبط
بخش دوم تعیین امکانات و محدودیتها
– امکانات بررسی نتایج و مطالعات پیشین
– شناسایی پایگاههای اطالاعاتی (آمارها و نقشه‌های پایه)
– جمع‌آوری بسته‌های نرم افزاری و پردازش اطلاعات محدودیتها
– شناخت منابع مالی در نظر گرفته شده برای حل مشکل یا مسأله شناخت وضع موجود کاربری اراضی
– شناخت مسائل و امکانات زیست محیطی
– تهیه اطلاعات تکمیلی همچون آمارگیریهای میدانی (در سطح کوچک و محدود) تهیه نرم‌افزارهای ویژه حمل و نقل و ….
مرحله دوم تحلیل اطلاعات و آمارها
– برنامه ریزی برای حمل و نقل و ترافیک شهری، ورود اطلاعات به رایانه (کامپیوتر) و پردازش آنها در صورت نیاز تجزیه و تحلیل اطلاعات در سطوح لازم
– شناخت وضعیت موجود
– وضعیت موجود ارائه گزینه های پیشنهادی در سطوح گوناگون بودجه با ذکر ویژگیهای آنها برای ساماندهی فوری وضعیت موجود.
– آینده کوتاه مدت ارائه مدلها و اعتباریابی آنها (در صورت نیاز) ارائه گزینه های پیشنهادی در سطوح گوناگون بودجه با ذکر ویژگیهای آنها برای ساماندهی حمل و نقل و ترافیک در کوتاه مدت
مرحله سوم تهیه برنامه اقدامات
– طراحی، مدیریت و نگهداری شبکه، شیوه ها، سازه ها و تسهیلات حمل و نقل شهری
– اقدامات مدیریتی، سنجش تأثیرات ترافیکی کاربریهای مهم و ارائه طرح جانمایی مناسب استفاده بیشتر از خدمات پست، تلفن، ارتباط از راه دور و شبکه های اطلاع رسانی.
– توصیه‌های لازم برای ساماندهی و ایجاد مراکز خرید جامع و زنجیره ای.
– کنترل بر ثبت نام دانش آموزان در مدارس نزدیک خانه، توزیع ساعات شروع یا پایان کار، مراکز عمده تولید و جذب ترافیک
– برنامه‌ریزی برای اجرای طرح اشتراک وسایل نقلیه (طرح چند سرنشینی)، کنترل فنی وسایل نقلیه (تجهیزات آلودگی)
– اطلاع رسانی از روشهای مدیریتی و اداری سازمانها و نهادهای تأثیرگذار بر حمل و نقل شهری
– ایجاد هماهنگی بین نهادهای گوناگون شهری برای انجام حفاریها و تعمیرات، رفع سد معبر و مانند اینها.
– اصلاح روشهای نگهداری شبکه، تأسیسات و تسهیلات حمل و نقل شهری، اولویت‌بندی طرحهای در دست مطالعه و اجرای شهری (مرتبط با حمل و نقل)، اعاده عملکرد سیستمها، شبکه‌ها و تسهیلات حمل و نقلی به جایگاه واقعی خود، بهبود سطح فرهنگ ترافیک از طریق آموزش، تبلیغات و مانند اینها
– اقدامات اجرایی
– اصلاح طرح هندسی شبکه معابر، تقاطعها، میادین و نظایر آنها، تجهیز شبکه به چراغهای راهنمایی و در نظر گرفتن برنامه زمانبندی مناسب برای چراغها، امکان سنجی کنترل مرکزی ترافیک از طریق تجهیزات مناسب برای شهرهایی که بیش از ۵۰۰ هزار نفر جمعیت دارند.
– ساماندهی سیستم اتوبوس‌رانی برای افزایش بهره‌وری آن اولویت دادن به حرکت وسایل نقلیه همگانی (اتوبوس، مینی‌بوس و تاکسی)
– انسداد یا استفاده محدود از بعضی معابر برای جهات حرکتی خاص، یا وسایل نقلیه ویژه و یا زمانهای خاص، خط کشی، علامتگذاری و نصب تابلوهای ترافیکی مناسب، طراحی و اصلاح مسیرهای ویژه عابران پیاده، احداث روگذرها و زیرگذرها و زیرگذرهایی برای عبور پیاده ها، طرحای مسیرهای ویژه معلولین و دوچرخه سواران، مکانیابی، ساخت و توسعه پارکینگها (بطور اخص در محدوده مرکزی شهر)، مکانیابی، ساخت و توسعه جایگاههای سوخت‌رسانی (بنزین، گازوئیل و گاز) مکانیابی، ساخت و توسعه پایانه های شهری و حومه رفع مشکلات و اصلاح معابر حادثه خیز.
– مرمت و روکشی آسفالت معابر.
ضرورت: با توجه به حجم عظیم جابجاییهای انجام شده در سطح شهرها، سالانه مبالغ ریالی و ارزی هنگفتی بر پیکر اقتصادی شهرها تحمیل می‌گردد که لزوم چاره‌اندیشی برای شبکه معابر، روشهای حمل و نقل، تأسیسات و تسهیلات ترافیک را به منظور کاهش این هزینه‌ها مشخص می‌نماید. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر روشن می‌گردد که زمانهای بیهوده ناشی از اتلاف وقت در ترافیک شهری و اثرات روانی اجتماعی ناشی از آن نیز به مجموعه مشکلات قبلی افزوده گردد. عوامل متعدد دیگر همچون ایمنی حمل و نقل، آلودگیهای محیط زیست، آلودگیهای شنیداری و دیداری و راحتی، استفاده کنندگان شبکه حمل و نقل، لزوم توجه بیشتر و برنامه‌ریزی سریع‌تر شبکه حمل و نقل شهری را گوشزد می‌نماید.
اگرچه انجام اصلاحات ترافیکی که در گوشه و کنار شهرها مشاهده می‌گردد، عموماً با هدف بهبود وضعیت ترافیک شهر انجام میشود، اما این طرحها به صورت منفرد، گاهی اهداف متناقضی را با دیگر طرحهای انجام شده یا در دست انجام دنبال میکند و سبب تحمیل عوارض مضاعفی به مجموعه می‌گردد که ریشه آن را میتوان در عدم وجود طرح و برنامه‌ای جستجو نمود که اثر توأم مجموعه طرحهای حمل و نقلی را بر سیستم حمل و نقل شهری در نظر گرفته باشد. رویارویی آگاهانه و حل مشکلات حمل و نقل و ترافیک هر شهر در گام نخست با تشکیل پرونده اطلاعاتی از وضع موجود و سنجش سرانه واقعی زمانهای تأخیر و انتظار و سپس با شناخت الگوی سفرهای شهری و میزان تقاضا برای استفاده از وسایل حمل و نقل تسهیلات موجود امکان‌پذیر می‌گردد.
اهداف: بطور کلی هدف از تهیه طرح ساماندهی سیستم حمل و نقل و ترافیک شهری را در این جمله میتوان خلاصه کرد:
سامان بخشیدن و بهبود وضعیت فعل جابه جایی انسان و کالا در شهر و حوزه نفوذ آن به کمک برنامه ریزی و اصلاح مناسب شبکه معابر، روشهای حمل، تأسیسات و تسهیلات ترافیک شهری و یا استفاده از منابع محدود. افزون بر این طرحهای ساماندهی حمل و نقل و ترافیک، ضمن توجه به اهداف مورد نظر برای ساماندهی وضعیت موجود باید زمینه های مناسب اجرای مطالعات دراز مدت ترافیکی را نیز فراهم آورند؛ که از آن جمله‌اند: کاهش تقاضای سفر، افزایش کارآیی سیستمهای حمل و نقل موجود، کاهش زمان سفر در شرایط موجود، افزایش هزینه سفر، افزایش ایمنی سفر، افزایش راحتی سفر، کاهش اثرات منفی محیط زیستی حمل و نقل، بهنگام کردن اطلاعات و آمارها برای شروع مطالعات طرح جامع (درصورت نیاز) ، انتخاب اهداف مذکور و نیز سایر اهداف متناسب با مشکلات موجود و گریبان‌گیر شهرها صورت میگیرد.
طرح آماده سازی زمین
تعریف: آماده سازی زمین در حقیقت شهرسازی اجرایی است، یعنی آنچه در طرحهای جامع و تفصیلی برای شهر و شهرنشینان اندیشیده و تدوین شده است، باید در آماده سازی زمین به مرحله اجرا درآید. آماده سازی زمین برای سکونت از سال ۱۳۶۴ به عنوان فعالیتی جدید در روند برنامه‌ریزی شهری در ایران معمول شد. از این سال به بعد به پروژه‌های زمین و مسکن، آماده ساختن زمین باید طبق طرحی مشخص انجام می‌گرفت. این کار به عنوان فعالیتی رسمی، تعریف شده و در دستور کار وزارت مسکن و شهرسازی قرار گرفت. آماده سازی زمین، تنها اجرای طرحهای جامع و تفصیلی نیست، بلکه آمیزه‌ای است از قواعد تدوین شده پیشین و دیگر عواملی که از لحاظ برنامه‌ریزی شهری، معماری و مهندسی ساختمان برای مناسب‌تر شدن محیط مسکونی، ضرورت دارد. در این کار توجه به ویژگیهای اقلیمی و معیشتی، همچنین خصوصیات زمین نقش اساسی دارند.
محتوا: طرحهای آماده سازی در شهرهایی که فاقد برنامه شهری هستند و یا طرح شهری نامناسب دارند، ابعادی وسیع‌تر می‌یابد و شناخت عمومی شهر ضروری است. حال آنکه در شهرهایی که طرح جامع و تفصیلی مناسب دارند به مطالعات و تهیه نقشه های اجرایی و جزئیات شهری محدود میشود. این طرح دربردارنده اطلاعاتی است که برخی به صورت نقشه و برخی در چارچوب گزارشهایی تدوین می‌شوند. تفکیک زمین به قطعات کوچک و تعیین تراکم، تعیین سیستم خیابانها، کوچه‌ها، میدانها، فضای سبز، پارکینگ و فضاهای باز، تأسیسات شهری شامل آب، برق، گاز و فاضلاب، مراکز محلات و خدمات شهری شامل خدمات اداری، تجاری، بهداشتی، آموزشی و تفریحی و مانند اینها، ضوابط و معیارهای ساختمانی و الگوهای طراحی معماری با درنظر گرفتن وضعیت اقلیمی و معیشتی، شورای عالی شهرسازی و معماری در بند ب مصوبه مورخ ۲/۵/۱۳۶۸ لزوم مطابقت محتوایی کلیه طرحهای آماده‌سازی را با طرحهای جامع و تفصیلی و هادی به شرح زیر مورد تأکید قرار داد:
از این تاریخ ۲/۵/۶۸ تا اطلاع بعدی کلیه طرحهای آماده سازی بایستی کاملاً با طرحهای جامع و تفصیلی و هادی مطابقت کامل داشته باشد و هرگونه مغایرت نسبت به کاربریها و محدوده مصوب توسعه، مغایرت اساسی محسوب شده و تصویب آن در اختیار شورای عالی شهرسازی و معماری است. در مورد شهرهایی که فاقد طرح مصوب توسعه شهری نیز می‌باشند بایستی امکان و وسعت آماده‌سازی به تأئید شورای عالی شهرسازی و معماری برسد.
ضرورت: جمعیت‌شناسان با توجه به روند گذشته رشد جمعیت و میزان رشد کنونی آن، پیش‌بینی می‌کنند که در کمتر از ۲۵ سال جمعیت ایران دست کم به دو برابر برسد. بدیهی است جمعیت اضافه شده به هر طریق، محیطی برای زیست خود ایجاد خواهد کرد. به عبارت دیگر ظرف ۲۵ سال آینده، معادل با سطح تمام شهرها و روستاهای موجود، شهر و روستای جدید ساخته خواهد شد. از سوی دیگر به دلیل تغییر نسبت جمعیت شهری و روستایی و پیش‌بینی روند آینده آن، بسیاری از محیطهای جدید زندگی، شهری خواهند بود. بنابراین سطوح شهری که طی ۲۵ سال آینده ساخته خواهد شد، از کل سطوح شهری موجود بیشتر خواهد بود. اکنون نیز مشکل کمبود مسکن از مهمترین مسائل زندگی شهری محسوب میشود. افزایش جمعیت شهرنشینی و کمبود مسکن سبب می‌شوند در مجاورت کلیه شهرهای کشور ساخت و سازهای غیر قانونی گسترش یابند و مجموعه های حاشیه شهر به محلهای اسکان نامنظم و ناهماهنگ فاقد خدمات تبدیل شوند. از آنجا که این مسأله، مدیریت شهری را با شهرسازی درگیر خواهد کرد، تهیه و اجرای پروژه های آماده سازی زمین، این مدیریت را از به کار بستن شیوه های برخورد انفعالی به برخورد فعال راهنمایی میکند؛ همچنین ضرورت استفاده مناسب و زمینه سازی برای امکان بهره‌برداری از اراضی و زمینهایی را که در اختیار سازمان زمین شهری است، لزوم تهیه طرحهای آماده‌سازی را نمایان‌تر میکند و شایسته است برای جلوگیری از اتلاف سرمایه ملی (زمینهای کنار شهری) و استفاده متناسب برای رفع نیازهای ضروری، به تهیه طرحهای آماده سازی زمین روی آورد.
اهداف: بنیادی‌ترین هدف پروژه های آماده سازی زمین، تحقق توسعه شهری از پیش‌اندیشیده شده و یا طراحی شده برای افزایش عرضه مسکن در بازار عرضه و تقاضای مسکن شهری است. اهداف راهبردی مورد نظر طرحهای آماده‌سازی زمین را بطور خلاصه میتوان در زمینه‌های زیر برشمرد: تغییر نقاط ثقل شهری و ایجاد تعادل میان مراکز جمعیتی ، تنظیم مدیریت اجرایی برنامههای توسعه شهری، مشارکت مردم در ایجاد محیط زندگی جمعی خود، تأمین خدمات عمومی از طریق سرمایه‌گذاریها و مدیریتهای مردمی، صرفه جویی و یا حذف هزینه‌های دولت در بخش خدمات شهری و به کار گرفتن این سرمایه‌ها در آموزش و تولید، هدایت و جابجایی و استقرار جمعیت و جلوگیری از ایجاد زاغه‌نشینی، ایجاد تعادل میان سکونتگاهها، ایجاد اشتغال، تهیه زمین در مقیاس انبوه برای ساخت مسکن مورد نیاز جامعه، توسعه مطالعه شده شهر و جلوگیری از توسعه بی‌برنامه آن، و همچنین تهیه زمین مناسب با کاربری مسکونی، ممانعت از تبدیل زمینهای کشاورزی و باغها به کاربری مسکونی و صنعتی، جلوگیری از رکود اقتصادی ناشی از فعالیتهای ساختمانی، ایجاد زمینه مناسب برای فعالیت بخش خصوصی در ساخت و ساز مسکن درون اراضی تحت پوشش برنامه‌ها، ایجاد محیط مسکونی مناسب از نظر برنامه‌ریزی شهری، معمار، تأسیسات زیربنایی و خدمات شهری و تجهیزات روبنایی، کمک به گروههای کم‌درآمد در دستیابی به مسکن مناسب، با حداقل هزینه برای دولت، استفاده حداکثر از منابع مالی سازمان زمین شهری، تهیه واحدهای طرح شهری به خودی خود نمی‌تواند موفق به ارزیابی شود مگر اینکه با طرحهای فرادست، نظیر طرحهای منطقه‌ای و ملی، یکپارچگی و هماهنگی داشته باشد. شهر جزیره نیست که از محیطهای اطراف خود جدا باشد، پس نمی‌توان برای هر شهر، برنامه‌ریزی، طرح‌ریزی و اجرایی مستقل را در نظر گرفت. زیرا حوزه نفوذ هر شهر معمولاً بسیار فراتر از محدوده‌های رسمی و قانونی آن شهر قرار دارد و طبیعتاً طرحهای منطقه (نظیر طرح شهرستان و برنامه‌ریزی منطقه‌ای و حتی طرح آمایش سرزمین)، در سرنوشت آینده شهرها مؤثر خواهند بود.
۳- رابطه طرحهای شهری با طرحهای فرادست
تدوین طرح آمایش سرزمین (طرح فرادست) در مقیاس ملی و منطقه‌ای، با توجه به نقش شهرها در توسعه و رشد اجتماعی – اقتصادی کشور و موقعیت هریک از آنها در نظام توزیع جمعیت، فعالیتها و هماهنگ کردن مساحتهای صنعتی و کشاورزی مناطق، اجتناب ناپذیر است و ضرروت تام دارد. طرحهای آمایش منطقه‌ای که در قالب طرح بلندمدت تهیه می‌شوند، چارچوبی از همبستگی فصایی برای تهیه و تدوین طرحهای شهری به شمار می‌روند. استقرار صنایع در اکثرشهرها، مسائل زیست محیطی و حفظ تعادل میان شهر و روستا از دیگر مسائلی هستند که در تدوین برنامه‌ها و طرحهای آمایش منطقه‌ای را ضروری می‌نمایانند. یکی از دلایل ناموفق بودن طرحهای جامع شهری در ایران همین عدم برقراری ارتباط میان طرحهای شهری با طرحهای فرادست است که ناشی از فقدان طرح آمایش یا جامع سرزمین، نبود طرحهای منطقه ای، عدم تهیه طرحهای جامع ناحیه‌ای، عدم ارتباط برنامه‌ریزی شهری با برنامه‌ریزی منطقه‌ای ، ملی، ناحیه‌ای و مانند آن است.
۱-۳- رابطه برنامه‌ریزی شهری با برنامه ریزی در سطح ملی
در برنامه‌ریزی ملی تعیین اهداف، استراتژیها و سیاستهای شهرنشینی مورد توجه قرار میگیرد. سیاستهای شهرنشینی اغلب با سایر سیاستهای اقتصادی و اجتماعی در برنامه کلان ارتباطی نزدیک دارند برنامه‌ریزی در سطح ملی به دو صورت با شهر در ارتباط قرار میگیرد: یکی از طریق آمایش سرزمین و دیگری از طریق برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
۲-۳- رابطه برنامه ریزی شهری با طرح آمایش سرزمین
طرح جامع سرزمین طرحی است کهن شامل سرزمین در قالب هدفها و خط مشی‌های ملی و اقتصادی از طریق بررسی امکانات و منابع و مراکز جمعیت شهری و روستایی کشور و حدود و توسعه و گسترش شهرها و شهرکهای فعلی و آینده و قطبهای صنعتی و کشاورزی و مراکز جهانگردی و خدماتی بوده و در اجرای برنامههای عمرانی بخشهای عمومی و خصوصی ایجاد نظم و هماهنگی می‌نماید و محل استقرار شهرها و مراکز جمعیت آینده با توجه به عوامل محدودکننده‌ای چون کمبود منابع آب و استفاده گوناگون از زمین، با رعایت اولویت برای مصارف کشاورزی، از طریق تهیه طرح جامع سرزمین، معین میشود. این کار مشترکاً به وسیله وزارت مسکن و شهرسازی و وزارت کشاورزی و منابع طبیعی (با توجه به مقررات مندرج در ماده ۱۳ و بند یک ماده ۱۷ از قانون تجدید تشکیلات و تعیین وظایف سازمانهای وزارت کشاورزی و منابع طبیعی) انجام میگیرد. تعاریف دیگری نیز از طرح آمایش سرزمین ارائه شده است که یکی از این تعاریف را در زیر نقل می‌کنیم:
آمایش سرزمین تنظیم رابطه بین انسان، فضا و فعالیتهای انسان در فضاست، به منظور بهره‌برداری منطقی از جمیع امکانات در جهت بهبود وضعیت مادی و معنوی اجتماع براساس ارزشهای اقتصاد، سوابق فرهنگی و با ابزار علم و تجربه در طول زمان، نتیجه مطالعات آمایش سرزمین، طرح آمایش سرزمین است.
باز هم در مأخذ فوق آمده است:
طرح آمایش سرزمین، طرحی است که در چارچوب اهداف و سیاستهای کلی توسعه، ساماندهی فضای ملی را پایه‌گذاری میکند. نظر به اینکه آمایش سرزمین عموماً جنبه فضایی و مکانی فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی را مورد بررسی قرار می دهد، به این لحاظ با برنامه‌ریزی فضایی رابطه‌ای نزدیک دارد و در بسیاری موارد، یکسان و منطبق بر یکدیگر می‌باشد. طرح آمایش، برای شهرهای کشور سلسله مراتبی را در نظر گرفته است تا بدین‌گونه، سیاستهای مهار و کنترل رشد پایتخت و چگونگی رشد و توسعه شهرهای اول منطقه (شهرهای بزرگ)، شهرهای متوسط و شهرهای کوچک را مورد توجه قرار دهد. برای هریک از این رده ها، خطوط مشی و هدایت‌کننده‌ای در نظر گرفته میشود. اهداف کلی طرح آمایش سرزمین در رابطه با جامعه شهری عبارت است از:
– برقراری سلسله مراتب مناسب در سطح‌بندی شهرها.
– تعیین حد توسعه پذیری شهرها با توجه به مقیاس مطلوب شهرهای فعلی (کنونی) در آینده که متناسب با امکانات زیربنایی، محدودیتهای منابع آب، نیازهای توسعه صنعتی و میزان خدمات‌دهی در نظر گرفته میشود.
– ایفای نقش هدایت در روند توسعه منطقه‌ای از طریق ترکیب با محورهای توسعه و ایجاد یک شبکه شهری منسحم.
– حمایتهای لازم از جامعه روستایی تحت پوشش و پشتیبانی لازم برای توسعه کشاورزی و بهره برداری بهینه از منابع طبیعی منطقه در فعالیتهای تولیدی
– تأمین و گسترش تجهیزات خدماتی در مقیاس ملی
تطبیق طرحهای جامع با طرح آمایش سرزمین
مسأله ای که در همین زمینه باید توجه داشت، مطابق کردن طرحهای جامع با خطوط طرح آمایش سرزمین است. اگر چه درباره ماهیت و کیفیت طرح آمایش سرزمین سؤالات اساسی زیادی مطرح است و بحث درباره اینها در این کتاب ممکن نیست، لیکن چون طرح آمایش در صورت تصویب، لازم الاجرا خواهد بود و برای بسیاری از شهرهای کشور، خطوط و ابعاد معینی را در فعالیتهای اقتصادی و میزان جمعیت ارائه می کند، رعایت ضوابط پیشنهادی طرح آمایش برای تهیه طرحهای دیگر الزامی است و در بعضی موارد ضوابط پیشنهادی طرح آمایش باید با توجه به واقعیات محلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
۳-۳- رابطه برنامه ریزی شهری با برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
برنامه‌ریزی و تشخیص میزان بودجه و تهیه گزارشهای اقتصادی و اجتماعی از بخشهای گوناگون، با تهیه برنامههای توسعه اقتصادی و اجتماعی در سطح ملی، و همچنین مطالعات و بررسیهای اقتصادی و اجتماعی صورت میگیرد. این برنامه، سرانجام در قالبهای اقتصادی، کشاورزی، صنعتی و خدماتی و چند بخش دیگر تدوین میشود. فصل عمران شهری یکی از زیربخشهای امور اجتماعی در برنامه ۵ ساله دوم توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشور است که به شهر همانند یک بخش می‌نگرد و سیاستهایی را در آن اعمال میکند که بعد مکانی کمتری دارد و بیشتر، گونه‌ای توزیع اعتبار و ایجاد نظام سلسله مراتبی بین شهرهای کشور محسوب میشود.
اهداف عمرانی برنامه ۵ ساله اول
اهداف مهمی که در فصل عمرانی برنامه ۵ ساله اول توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی به آنها اشاره شده است، عبارتند از:
– تنظیم سیاست شهرنشینی
– تهیه برنامههای جامع و تفصیلی و کمک به ایجاد تقویت دفاتر طرح و برنامه شهرداریها
– برقراری تعادل مطلوب بین شهرها از طریق توزیع متناسب تأسیسات آب لوله کشی و فاضلاب
– برخورداری شهرها از تأسیسات حفاظتی شهری و تأسیسات شهری
– بهبود شبکه عبور و مرور شهری و هماهنگی بین حمل نقل عمومی و شخصی از طریق توسعه تأسیسات حمل و نقل عمومی شهری
– برخورداری شهرها از توقفگاهها، پایانه ها و جاده های کمربندی نوسازی و بهسازی شهرها و تجدید بناهای قدیمی و ایجاد پارک، فضای سبز،
– تقویت و بهبود مدیریت شهرداریها و سازمانهای محلی
اهداف عمرانی برنامه ۵ ساله دوم
خلاصه‌ای از اهداف عمرانی شهری در برنامه ۵ ساله دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران را نیز میتوان به شرح زیر اعلام کرد:
– دستیابی به توسعه منظم و از پیش تعیین شده در شهرها
– بالا بردن توان مدیریتی، برنامه‌ریزی فنی و اجرایی شهرداریها و سوق دادن شهرداریها به سمت خودکفایی، با ایجاد شوراهای اسلامی شهرها در شهرهای کشور
– اداره اقتصادی واحدهای اداره کننده خدمات شهری (شهرداریها، اتوبوسرانیها، شرکتهای آب و فاضلاب و…) همراه با کاهش هزینه
– بهبود امور حمل و نقل و ترافیک درون شهری
– افزایش ایمنی و حفاظت شهرها و شهروندان در مقابل سوانح و حوادث طبیعی، و بازسازی تأسیسات و تجهیزات شهرهای آسیب دیده
– بهسازی و نوسازی و بازسازی بافتهای مسأله دار شهرداری با حفظ هویت بافتهای با ارزش
– ارتقای توان مراکز آموزشیو پژوهشی در امور شهری و گسترش تحقیقات شهری
– بهره مندی متناسب شهرها از تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری
– افزایش بهره وری فنی و اقتصادی در امر خدمات و عمران شهری و استفاده بهینه از اراضی شهری
– بهبود شرایط زیست محیطی در شهرها و جلوگیری از تخریب فضای سبز شهری
شناخت اهداف و سیاستهای کلی اقتصادی و اجتماعی در سطح ملی، مستقیماً معیارها و ضوابط لازم را برای تعیین احتیاحات و کیفیت و کمیت بهره برداری از منابع مشخص می کند. تعیین این ضوابط و معیارها افزون بر آگاهی از اهداف و سیاستهای ملی مبتنی بر شناخت مسائل و مشکلاتی است که اینک اجرای اهداف فوق را مشکل کرده است. اهم این مسائل تا آنجا که به طرح جامع شهری مربوط می شوند عبارتند از:
– بالا بردن کارآیی و بهره برداری بهینه از زمین و ایجاد تعادل بین مصارف خدمات شهری و صنعت و کشاورزی در سطح ملی و منطقه ای
– بهبود بخشیدن به مسأله مسکن و فراهم آوردن شرایطی که مسکن به صورت یکی از کالاها و خدمات ضروری و بنیادی چون غذا و بهداشت، درمان و آموزش در دسترس کلیه گروههای اجتماعی و اقتصادی قرار گیرد.
– بالا بردن کیفیت و کارآیی سرمایه گذاریها در بخش ساختمان خدمات زیربنایی از طریق ارائه ضوابط و معیارهای ساختمانی
– تجدید نظر در کیفیت و مقدار بهره برداری از منابع طبیعی و تولید چون زمین و آب و انرژی
– ایجاد مکانیزم لازم برای تشویق و جهت دادن به سرمایه گذاریهای خصوصی در جهت حل مسائل و مشکلات شهری
– ترغیب مردم مشارکت در تصمیم گیری و اجرای برنامه های عمران شهری
– بالا بردن قدرت تشکیلاتی و سازمانی و مالی دستگاههای اجرایی در شهر از طریق پیشنهاد روشها و راه حلهای مشخص و…
رابطه برنامه‌ریزی شهری با برنامه ریزی منطقه ای
برنامه‌ریزی منطقه‌ای فرایندی در جهت تنظیم و هماهنگ کردن برنامه های مختلف اقتصادی اجتماعی با نیازها و امکانات محلی. به عبارت دیگر برنامه‌ریزی منطقه ای فرایندی است در جهت مشارکت مردم و مناطق در برنامه‌ریزی و فراهم آوردن موجبات برنامه‌ریزی از پایین به بالا در جهت انطباق برنامه های کلان ملی با ویژگیهای ناحیه ای.
تفکر برنامه‌ریزی منطقه‌ای و فرایند شکلگیری و تکوین آن در ایران به قبل از انقلاب اسلامی، زمانی که برنامه عمرانی اول کشور تهیه شد، باز می‌گردد. برنامه عمرانی اول کشور که سالهای ۱۳۲۷-۱۳۳۴ ه.ش را در نظر داشته توزیع اعتبارات عمرانی بین شهرستانهای مختلف کشور همراه با تعیین سهمیه مشخص از اعتبارات تأکید نمود. نخستین چارچوب اجرایی این تصمیمات در سال ۱۳۳۲ با تشکیل سازمان توسعه دشت مغان توسط سازمان برنامه بودجه شکل گرفت.
همچنین تهیه‌کنندگان برنامه دوم عمرانی نوشته اند : ” در برنامه دوم عمرانی تا آنجا که میسر است، عملیات عمرانی بین استانها و شهرستانهای مختلف کشور با توجه به اوضاع و احوال محلی و استعداد و امکانات طبیعی تقسیم می‌گردد چنانکه در این برنامه ناحیه خوزستان مورد نظر قرار گرفت و برنامه جامعی برای توسعه آن تنظیم گردید.
در برنامه سوم عمرانی، لزوم توجه به نظرات استانداران و فرمانداران کل در تهیه برنامه های عمران ناحیه ای مطرح می‌گردد. بهبود وضع عمومی مناطق عقب مانده کشور، شناسایی منابع و ظرفیتها و امکانات توسعه نواحی مستعد برای تعیین قطبهای توسعه توصیه شده و به منظور کسب حداکثر بازده اقتصادی، سرمایه‌گذاری وسیعی در مناطق متعدد و قابل توسعه صورت گرفت. دو اقدام اساسی این برنامه که نگاهی به مفاهیم برنامه ریزی کشور داشته است، عبارتند از:
– تأسیس سازمانهای عمران ناحیه ای در بعضی مناطق کشور
– منطقه‌ای کردن فعالیتهای برنامه‌ریزی و ایجاد قطبهای کشاورزی و صنعتی در اصفهان، تبریز، اراک، قزوین، و قطبهای کشاورزی در گیلان و گرگان و… و آذربایجان
در برنامه چهارم عمرانی (۱۳۴۷-۱۳۵۱) راهبرد قطبهای رشد همچنان محور اصلی نگرش به امور مناطق کشور بوده است و اهداف منطقه ای عبارتند از:
– شناسایی منابع و امکانات توسعه مناطق مستعد و تعیین قطبهای توسعه
– تمرکز سرمایه گذاری در مناطق مستعد به منظور تحصیل اکثر بازده و تسریع آهنگ رشد اقتصادی کشور
برنامه عمرانی پنجم، عموماً گرایش به سمت توزیع و عدم تمرکز دارد و هدفهای زیر دیدگاههای منطقه ای را پی‌ریزی کرده اند:
– توسعه اقتصادی متعادل استانهای کشور
– توزیع عادلانه خدمات اجتماعی و رفاهی
– و تقویت مبانی و پایه های اقتصادی با توجه به مناطق عقب مانده
– ایجاد هماهنگی لازم بین برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی به منظور بهره‌گیری کامل از سرمایه‌گذاریها و ظزفیتهای موجود در سطح مناطق
– مشارکت هرچه بیشتر مردم در تهیه و اجرای برنامه های عمرانی مناطق
– ایجاد نظامی غیر متمرکز در امور زیربنایی و اجرایی خدمات دولتی، عمرانی و بانکی در مناطق
در دوران بعد انقلاب با شروع پایه آمایش سرزمین، از سوی دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای وابسته به معاونت امور مناطق سازمان برنامه و بودجه، در سال ۱۳۶۱ بحث آمایش سرزمین مجدداً در محافل برنامه‌ریزی مطرح شد. شهر مکان تولید بالاترین ارزش افزوده در سطح منطقه است و چون صنایع و خدمات را در آنجا متمرکز می نماید و ویژگیهای منطقه ای در آنجا متبلور می‌شوند، شهر، بزرگترین مکان تخصصهای منطقه ای به شمار می‌رود. از این رو، در برنامههای توسعه منطقه‌ای، به شهر همانند کانون و قطب رشد منطقه مورد نظر نگریسته شده است و نه تنها نقش شهر در اقتصاد ملی و منطقه‌ای مورد توجه قرار میگیرد بلکه حددو تأثیرگذاری هر شهر در دگرگونیهای اقتصادی و اجتماعی کشور و منطقه و همچنین درجه تأثیرپذیری آن از این تحولات روشن می‌گردد. تجلی کالبدی این امر در شهر بررسی میشود و نیاز به فضا و ارتباط فضاهای گوناگون با یکدیگر براساس آن منطبق می‌شوند. اهداف برنامه‌ریزی منطقه‌ای در شهرها بدین قرار است:
– برنامه‌ریزی و آمایش داخلی یک منطقه در قالب سیاستهای آمایش سرزمین
– تنظیم ارتباط میان فضا، انسان و فعالیتها و توجه به رشد و توسعه متوازن و متعادل منطقه
– کنترل رشد بی رویه شهرها و توزیع عادلانه امکانات و خدمات
– تعیین رابطه و اثر متقابل شهر، منطقه و کشور بر یکدیگر
رابطه طرح جامع شهرستان با طرحهای شهری
طرح جامع شهرستان، بعد از انقلاب اسلامی ایران و از سال ۱۳۷۰ مطرح گردید. مطالعات طرح جامع شهرستان با توجه به شرح خدمات و چارچوب نظری و دستورالعمل صادر شده برای تهیه آن از طرف اداره کل مسکن و شهرسازی، در قالبهای منطقه، حوزه نفوذ (محدوده سیاسی شهرستان) و شهر انجام میگیرد و شامل مطالعات زیر است:
– مطالعات منطقه‌ای شامل بررسی و شناخت استان و نقش شهر در منطقه.
– مطالعات حوزه نفوذ، شامل بررسی و شناخت وضع وجود، تجزیه و تحلیل و انتاج بررسیها و ارائه برنامههای رشد و توسعه
– تهیه شناسنامه روستاهای شهرستانها و سطح بندی خدمات روستایی
– مطالعات شهر در زمینه شناخت وضع موجود، تجزیه و تحلیل استنتاج بررسیها و ارائه برنامههای رشد و توسعه شهر
– گزارش مطالعات ترافیک شامل بررسی وضعیت موجود در ترافیک و حمل و نقل در منطقه، شهر و شهرستان
– ضوابط و مقررات اجرایی طرح جامع و تفصیلی شهر و حوزه استحفاظی آن.
از دیدگاه فضایی، سلسله مراتب برنامه‌ریزی منطقه‌ای و برنامه‌ریزی محلی جای میگیرد و رابطه بین دو سطح برنامه‌ریزی منطقه‌ای و محلی را مشخص میکند.
طرح جامع شهرستان بدان سبب که دید کلی از شهر بدست می دهد، آن را در سیستمی بسته محدود نمی‌کند، بلکه مرتبط با حوزه نفوذ و آبادی‌هایش مورد بررسی قرار میدهد. و رابطه خود را با طرحهای شهری نمایان میکند. ویژگی عمده مطالعات حوزه نفوذ مستقیم شهر، که اکنون طرح جامع شهرستان جایگزین آن شده است و طرح جامع شهرستان میانه اولین طرح از این نوع است که در شورای عالی شهرسازی به تصویب رسیده است. یافتن اثر متقابل این حوزه و شهر بود. اغلب نیز مطالعه پیشنهادهایی اجتناب ناپذیر مطرح می شد ولی چون حوزه نفوذ در هیچ یک از تقسیمات کشوری اداری نمی‌گنجید، بدون مجری باقی ماند. گاهی حتی مسأله تداخل حوزه های نفوذ در شهرها پیش می آمد که مشکلات خاصی به وجود می آورد. به همین سبب فکر جایگزینی مطالعات حوزه نفوذ با طرحهای شهرستان مطرح شد. و طرح جامع شهرستان، در مرحله بعد از طرحهای آمایش سرزمین و طرحهای منطقه ای و ناحیه‌ای جای گرفت. اگرچه سیاستگذاری در حوزه اختیار این برنامه ها نیست. بلکه در حیطه وظایف سازمان برنامه قرار دارند. وظیفه طرح جامع شهرستان، ساماندهی نظام فعالیتی در فضا به منظور استفاده بهینه از زمین است که از دو قسمت تشکیل شده است:
۱- تعیین کاربری زمین در سطح شهرستان
۲- ساماندهی نظام فعالیتی در فضا
چنانکه می‌دانید برای تحلیل اراضی از نقشه ها استفاده می شود و حاصل تمام مطالعات، تهیه نقشه ای از واحدهای همگن طبیعی و توانهای محیطی است. اما تعیین دقیق نوع کاربری اراضی در حیطه وظایف طرح جامع شهرستان نیست. زیرا با توجه به مقیاس کوچک نقشه‌ها و فراوانی عملکردهایی که می توانند در هر شهرستان جایگزین یکدیگر شوند، به طور قطع ارائه چنین نقشه ای نه ممکن است، نه ضروری و نه مفید. بنابراین طرح شهرستان به منطقه بندی کلی اراضی می پردازد و کاربریهایی که می توانند در هر یک از مناطق همگون استقرار یابند، مشخص می‌شوند.
قصد طرح جامع شهرستان، تخصیص هزینه های جدید به بودجه های عمرانی و بخشی منطقه نیست. بلکه با جهت دادن بودجه‌های موجود و اولویت بندی زمان انجام طرحها به نظام فعالیتی در فضا سازمان می دهد و بدین منظور گاهی از برنامه های ویژه سود می جوید. برای اولویت دادن به طرحها نخست باید ضوابط و معیارهای مورد نیاز طرح شهرستان تعیین شوند. برای مثال بر اساس این طرح کلیه مراکز بخش و مراکز ناحیه باید دارای راه آسفالت باشند.
۴- فرآیند تهیه طرحهای شهری
فرآیند تهیه طرحهای شهری در ایران با توجه به وظیفه و نقش هریک، به شرح زیر طبقه بندی می شود: سیاستگذاری، تصمیم گیری و هدایت تهیه برنامه، بررسی و تصویب، نظارت و ارزیابی، تهیه طرح، اجرا، نظارت بر اجرا و سرانجام انطباق و تغییر برنامه.
براساس همین طبقه بندی می توان حوزه وظایف هریک از عناصر را شناسایی کرد. برنامه های توسعه شهری در ایران در قالب طرحهای جامع و تفصیلی، طرحهای احیاء و بازسازی بافتهای قدیمی و برنامه ریزی توسعه شهرهای جدید تهیه می‌شوند. اغلب این برنامه ها، جنبه فیزیکی دارند و سیاستگذاری توسعه و تغییرات فیزیکی شهرها را به صورت کاملاً محلی انجام می دهند. تهیه تمام این برنامه ها در حیطه وظایف وزارت مسکن و شهرسازی، و اجرای آنها به عهده شهرداریهاست.
شورای عالی شهرسازی، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت کشور، سازمان برنامه و بودجه و شهردریها به ترتیب از عناصر تشکیل دهنده نظام برنامه ریزی شهری در ایران هستند که حوزه دخالت قانونی هریک از آنها در وظایف، سیاستگذاریها، تصمیم گیریها و مانند اینها مشخص شده است. چنان که وظیفه سیاستگذاری و تصمیبم گیری و هدایت طرحهای شهری مستقیماً به عهده شورای عالی شهرسازی و در استانها، به عهده شورای شهرسازی استان و واحد شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی و استانداری است. تهیه تمام طرحهای شهری بر عهده اداره کل مسکن و شهرسازی است که از طریق خرید خدمت یا مستقیماً و در هر حال با عقد قرارداد میان طرفین، تهیه می شود. شورای شهرسازی استان و کیته فنی و بعد از آن نیز شورای عالی شهرسازی هم وظیفه بررسی و تصویب طرحهای شهری را بر عهده دارند. نظارت بر تهیه برنامههای شهری در حیطه وظایف اداره کل مسکن و شهرسازی و سازمان برنامه و بودجه قرار دارد. اجرای همه برنامههای شهری بر عهده شهرداریها و نظارت بر اجرا در اختیار اداره کل مسکن و شهرسازی مربوطه است. تصویب مراتب انطباق و تغییر در برنامه های شهری نیز ابتدا از طریق شهرداری و استانداری، و در نهایت کمیسیون ماده ۵ استان صورت می گیرد.
۴-۱- فرآیند پیش از تهیه طرح :
فرآیند پیش از تهیه طرح های توسعه شهری را میتوان در سیاستگذاریها بخشهایی از فرایند تصمیم گیری و هدایت طرحهای توسعه شهری خلاصه کرد. این سیاستگذاریها و تصمیم گیریها توسط اداره کل مسکن و شهرسازی استان، استانداری، سازمان برنامه و بودجه، شورای شهرسازی استان، شورای عالی شهرسازی و معماری وزارت کشور، و کمیسیون ماده پنج استان انجام میگیرد.
فرایند پیش از تهیه طرح جامع (توسعه و عمران)
۱- در مرحله اول مسئولین محلی شهر، تهیه برنامه توسعه شهری را از اداره کل مسکن و شهرسازی استان (و در مورد شهرهای با جمعیت کمتر از ۵۰ هزار نفر از دفتر فنی استانداریها) درخواست می‌کنند و یا اداره کل براساس اولویتها و ضوابط و اعتبارات خود، رأساً چنین نیازی را مطرح میکند. در هر صورت اداره کل، تهیه طرح شهر مورد نظر را به واحد شهرسازی وزارت متبوع پیشنهاد میکند. این پیشنهاد در صورت گذراندن مراحل مختلف ضوابط لزوم تهیه طرح، اولویت‌گذاری تهیه طرح برای شهرهای مختلف و تأمین اعتبار در واحد شهرسازی، تصویب شده و پس از تعیین مهندسین مشاور ذیصلاح به اداره کل مربوط جهت عقد قرارداد با مهندسین مشاور ابلاغ می گردد.
۲- در مرحله دوم، مشاور تهیه کننده طرح، توسط سازمان برنامه و بودجه انتخاب می‌گردد و به وزارت مسکن و شهرسازی معرفی میشود، ولی بنابر روال و ضرورتهای عملی و اجرایی، اغلب وزارت مسکن و شهرسازی، خود مشاور مورد نظر را انتخاب کرده و از سازمان برنامه و بودجه تأئیدیه انتخاب مشاور و تأمین اعتبار برای طرح مورد نظر را دریافت می‌کنند.
۳- در مرحله سوم، اداره کل مسکن و شهرسازی طبق مفاد قرارداد تهیه طرحهای توسعه و عمران و تفصیلی حوزه نفوذ شهرها مشهور به قرارداد تیپ ۱۲، اقدام به انعقاد قرارداد با مهندسین مشاور می‌نماید. مشاور موظف است در چهارچوب این قرارداد، برنامه توسعه شهر مربوط را تهیه کند و جهت ارزیابی و تصویب به اداره کل مسکن و شهرسازی استان تحویل دهد.
فرآیند پیش از تهیه طرح هادی شهر:
برای تعیین اولویت شهرها از نظر تهیه یا تجدید نظر طرح هادی پرسشنامه هایی تهیه می شود و تحت عنوان جدول اطلاعات وضعیت طرحهای توسعه شهری، به شهرهای تابعه هر استان و نیز به تمام استانداریها جهت تکمیل و اعاده، ارسال می‌گردد. در این جدول نام شهر، جمعیت آن، وضعیت شهر از نظر دارا بودن طرح شبکه بندی، طرح هادی و طرح هادی تجدید نظر شده، طرح جامع یا طرح تفصیلی، مشخص می شود و همچنین تأکید می شود که اولویت تهیه یا تجدید نظر در طرح هادی یا تهیه طرح جامع آنها توسط استانداری مشخص گردد و از بین آنها شهرهایی که تهیه و یا تجدید نظر در طرح هادی آنها توسط دفتر فنی استانداری مقدور نیست باید مشخص شوند، تا برای تهیه طرح هادی آنها توسط دفتر فنی وزارت کشور اقدام گردد. از بین شهرهایی که تهیه و یا تجدید نظر در طرح هادی آنها توسط استانداریها در اولویت قرار گیرد و از دفتر فنی درخواست تهیه آنها شده باشد، شهرهایی که دارای مشکلات حادتری هستند، تعیین می شوند و نسبت به تهیه طرح هادی برای آنها اقدام می‌گردد. برای شهرهایی که در اولویت قرار گرفته‌اند و نقشه و عکس هوایی جدید ندارند از سازمان نقشه‌برداری کشور، درخواست می‌گردد تا به عکسبرداری هوایی از آنها اقدام نمایند تا در برنامه زمانبندی سالهای آتی دفتر فنی منظور گردد.
فرآیند پیش از تهیه سایر طرحها:
برای طرحهای تفصیلی شهرها نیز کلیه مراحل مذکور برای انتخاب مشاور و ارجاع کار به همان روال تشریح شده برای طرح جامع شهری است. همچنین تهیه طرحهای جزئیات شهری نیز توسط مهندس مشاور و در بعضی از شهرداریها که دارای کادر مناسب می باشند، توسط شهرداری انجام میشود.
در روند پیش از اقدام به تهیه طرحهای آماده سازی به این طریق عمل می شود: ادارات زمین شهری استان، اراضی در اختیار خود را با توجه به تعداد متقاضی خواهان مسکن جهت اجرای برنامه آماده سازی به اداره کل مسکن و شهرسازی استان معرفی می‌نماید. اداره کل مسکن و شهرسازی استان پس از بررسی های اولیه و تطبیق با ضوابط و مقررات توسعه شهری، اقدام به تنظیم موافقتنامه اجرایی آماده سازی می‌نماید.
پس از کنترل و تأیید موافقتنامه توسط واحد مسکن و تأمین اعتبار از طریق سازمان زمین شهری جهت اجرا به اداره مسکن و شهرسازی استان ابلاغ می شود. تهیه طرح آماده سازی توسط مهندسین مشاور معمار و شهرساز انجام میشود.
۴-۲- فرایند تهیه طرحهای شهری:
پس از انعقاد قرارداد، طرح از طرف ارگانهای مربوطه، به مرحله تهیه طرح و سند برنامه می‌رسد. تهیه تمام طرحهای توسعه شهری توسط مؤسسات مهندس مشاور رتبه بندی شده شهرسازی و معماری انجام می گیرد. مهندس مشاور پس از انعقاد قرارداد، مطالعات و بررسیهای لازم برای تهیه برنامه را در سه سطح مطالعاتی و جغرافیایی استان، حوزه نفوذ و شهر انجام می دهند. زمینه های مطالعه و مداخله در سطح شهر شامل نظامهای کاربری زمین، معیارهای تراکم جمعیتی و ساختمانی، شبکه معابر، جهت و مکان توسعه فیزیکی شهر و تحلیل محدودیتها و امکانات توسعه شهر در هریک از این زمینه هاست، نتیجه نهایی کار مهندسین مشاور، اسناد پایه ای سه گانه زیر است :
الف – سند کاربری زمین پیشنهادی، شامل نظام تقسیمات شهری، نظام منطقه بندی و نظام کاربری زمین، شبکه گذربندی و معابر پیشنهادی.
ب – ضوابط و مقررات شهرسازی و ساختمانی، شامل حوزه های کاربری زمین، ضوابط تفکیک و ضوابط ساختمانی.
ج- محدوده های پیشنهادی شهر:
پس از تکمیل مطالعات و تدوین نهایی برنامه، کلیه اسناد نوشتاری و نقشه ای تهیه شده، در اختیار اداره کل مسکن و شهرسازی قرار میگیرد تا مراحل ارزیابی و تصویب را طی نماید. فرایند تهیه طرح به زیر مجموعه های زیر تقسیم می شود:
مباحث مربوط به شناخت (مطالعات و بررسیها)
مباحث مربوط به تحلیل مطالعات
مباحث مربوط به تهیه طرح
مباحث مربوط به شناخت (مطالعات و بررسیها)
قبل از تعیین مباحث مربوط به مبانی، باید اصول و روش مطالعات طرحهای توسعه و عمران، حوزه نفوذ و تفصیلی شهرها چنانکه در پیش ذکر شده، مد نظر قرار گیرد.
هماهنگی با سیاست عدم تمرکز و درنظر گرفتن نقش سازمانهای محلی و شوراها در جریان تصمیم گیریهای مربوط به فعالیتهای عمرانی در سطح شهر، شهرستان و استان.
ضرورتهای استقلال و خودکفایی شهرداریها و نهادهای محلی در زمینه برنامه‌ریزی و اجرای برنامه های عمرانی شهر.
تأثیر نظام بخشی در تنظیم و تدوین برنامه های توسعه شهری، سعی در ایجاد هماهنگی بین بخشهای مختلف و در نظر گرفتن روابط متقابل بخشها و عوامل مؤثر در توسعه و عمران شهر.
ضرورتهای بررسی و شناخت خصوصیات شهر و حوزه نفوذ آن، به صورت یکپارچه و با در نظر گرفتن روابط متقابل شهر و آبادیهای اطراف.
ضرورت ارتباط برنامه‌ریزی شهری با سطوح برنامه ریزی (منطقه ای، ملی).
واقع گرایی طرحها و برنامه های عمرانی و در نظر گرفتن امکانات واقعیتهای موجود.
ضرورت پویایی و قابلیت انعطاف طرحها و برنامههای عمرانی شهر.
تأثیر قوانین و مقررات موجود در چگونگی برنامه ریزیهای توسعه و عمران شهر.
انجام مطالعات، به صورتی که مستقیماً و مشخصاً بر تجزیه و تحلیلها و نتیجه گیریها و پیشنهادهای ارائه شده، مؤثر واقع شود.
شناخت مطالعات تهیه طرحهای توسعه و عمران
۱- بررسیهای کلی منطقه ای
این بررسیها صرفاً به خاطر روشن ساختن موقعیت و نقش شهر در منطقه و تعیین حوزه نفوذ شهر انجام میشود.
۱-۱- مسائل جغرافیایی و اقلیمی منطقه ای
۱-۲- اوضاع و احوال فرهنگی، اجتماعی و تاریخی منطقه
۱-۳- نحوه توزیع جمعیت درم نطقه
۱-۴- وضع ارتباطات در منطقه
۱-۵- اوضاع اقتصادی منطقه و نقش شهر در آن
۱-۶- برنامه های بخشی منطقه ای و تعیین سهم شهر برنامه های مزبور.
۱-۷- آبادیها و مناطق واقع در حوزه نفوذ مستقیم شهر.
۲- بررسی حوزه نفوذ شهر
۲-۱- خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی
۲-۲- منابع طبیعی (جنگلها، مراتع، معادن، منابع آب و غیره)
۲-۳- تعداد و نحوه استقرار آبادیها
۲-۴- وضع ارتباطات بین آبادیها و شهر و سیستم حمل و نقل موجود.
۲-۵- وضع تأسیسات و تجهیزات زیربنایی، خدمات رفاهی و نحوه توزیع آن
۲-۶- موقعیت و خصوصیت مناطق و آثار باستانی
۲-۷- خصوصیات تاریخی، فرهنگی و اجتماعی
۲-۸- مشخصات جمعیتی با استفاده از آمار رسمی و اطلاعات موجود.
۲-۹- خصوصیات اقتصادی (میزان تولید و وضع اشتغال در بخشهای مختلف اقتصادی، استعدادها و امکانات بالقوه، قطبهای جاذب اقتصادی و موانع عمده موجود در راه توسعه اقتصادی).
۲-۱۰- برنامه های عمرانی ملی و یا منطقه ای در زمینه رشد و توسعه، نحوه استقرار مراکز جمعیتی و همچنین، برنامه های بخشی منطقه ای عمرانی (تأسیسات و تجهیزات زیربنایی و روبنایی و خدمات رفاهی) و تولیدی (صنعت، کشاورزی و غیره) همراه با مشخص نمودن اعتبارات و امکانات مالی و فنی مربوط به هر بخش
۳- بررسی و شناخت شهر
۳-۱- شناخت، تاریخچه، پیدایش، چگونگی توسعه شهر و روند رشد آن در ادوار گذشته
۳-۲- خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی شهر
۳-۲-۱- موقعیت جغرافیایی شهر و اطراف آن (عوامل طبیعی، عوارض زمینی، وضع توپوگرافی، شیبهای اصلی مؤثر در طرح و منطقه بندی آنها در سطح شهر و اطراف آن و همچنین سایر عوامل جغرافیایی محدودکننده توسعه شهر).
۳-۲-۲- مسائل کل زمین شناسی (جنس خاک، زلزله، آبهای زیرزمینی و غیره)
۳-۲-۳- منابع و نحوه تأمین آب شهر براساس اطلاعات موجود
۳-۲-۴- مسائل هواشناسی (حرارت، رطوبت، باد و غیره)
۳-۲-۵- سیستم حرکت آبهای سطحی (آب باران) در شهر، و موقعیت مسیلها در شهر.
۳-۲-۶- نحوه دفع آبهای سطحی (آب باران) در شهر و معایب آن
۳-۳- خصوصیات جمعیتی و اجتماعی شهر
۳-۳-۱- خصوصیات جمعیتی و ترکیب آن (وضع جمعیت در گذشته و حال، میزان و وضعیت مهاجرت، جنس، گروهای سنی، بعدخانوار و غیره)، با استفاده از آمار رسمی و اطلاعات موجود.
۳-۳-۲- خصوصیات اجتماعی شهر و محلات مختلف آن و چگونگی تأثیر آنها در توسعه کالبدی شهر
۳-۳-۳- تراکم کلی جمعیت در سطح شهر و تغییرات آن در مناطق مختلف، براساس اطلاعات آماری موجود، و در مواقع لزوم از طریق آمارگیری نمونه ای در محل
۳-۴- خصوصیات اقتصادی شهر
۳-۴-۱- اوضاع کلی اقتصادی شهر، میزان تولید و نوع آن در هریک از بخشهای اقتصادی، صنعت، کشاورزی، تجارت و خدمات.
۳-۴-۲- میزان و نسبت درصد جمعیت فعال در بخشهای فعال مختلف اقتصادی و میزان و نسبت درصد اشتغال در آن بخشها و میزان و نسبت درصد بیکاری در شهر براساس آمار رسمی و اطلاعات موجود.
۳-۴-۳- مسائل مربوط به ارزش زمین، ساختمانها و تغییرات آن در مناطق مختلف شهر و شناخت ضوابط و معیارهایی که در این تغییرات، نقش تعیین‌کننده داشته‌اند.
۳-۴-۴- هزینه‌های مربوط به مسکن (قیمت تمام شده، وضع خرید و فروش، اجاره و غیره) و امکانات مختلف سرمایه گذاری در زمینه مسکن در شهر.
۳-۴-۵- برنامه آتی دولت و ارگانهای محلی در زمینه رشد و توسعه اقتصادی شهر به تفکیک بخشهای مختلف کشاورزی، تجارت و خدمات)، همراه با تعیین میزان سرمایه‌گذاری لازم در هر بخش.
۳-۵- امکانات مالی، اعتباری، فنی و اداری
۳-۵-۱- امکانات مالی و فنی شهرداری و سایر سازمانهای مؤثر در عمران شهر.
۲-۵-۲- چگونگی رشد درآمدها و اعتبارات شهرداری و سایر سازمانهای مؤثر در عمران شهر.
۳-۵-۳- امکانات تأمین منابع مالی و اعتباری جدید برای رفع کمبودها و نیازهای عمرانی شهر.
۳-۵-۴- امکانات و چگونگی مشارکت مردم در فعالیتهای عمرانی شهر.
۳-۵-۵- امکانات و مشکلات جذب، آموزش و سازماندهی نیروی انسانی متخصص در زمینه برنامه‌ریزی و اجرای طرحهای عمرانی شهر، به منظور تجهیز شهرداری و سایر سازمانهای مربوط.
۳-۵-۶- وضعیت قوانین و مقررات موجود مربوط به عمران شهر، مالکیت زمین و اختیارات و وظایف شهرداری و سایر سازمانهای مؤثر در عمران شهر.
۳-۶- خصوصیات کالبدی شهر.
۳-۶-۱- نحوه استفاده از اراضی شهر و محاسبه سطوح، درصد و سرانه آنها در کل شهر.
۲-۶-۳- وضع کمی و کیفی کالبدی کارکردهای مختلف شهری (آموزشی، بهداشتی، درمانی، مذهبی، ورزشی، فرهنگی، فضای سبز) و تعیین کمبودها و نیازها در وضع موجود.
۳-۶-۳- نحوه توزیع خدمات محلهای (آموزشی، بهداشتی، فضای سبز، خرده فروشی و غیره) در مناطق مختلف شهر، با در نظر گرفتن گنجایش و شعاع کارکرد هریک از خدمات.
۳-۶-۴- بافت و سازمانهای شهری همراه با تعیین محدوده محلات مختلف در شهر و چگونگی روابط آن با یکدیگر.
۳-۶-۵- تراکم کلی ساختمانی مسکونی در مناطق مختلف شهر، از طریق بازدیدهای محلی و نمونه‌برداری از ساختمانها.
۳-۶-۶- وضعیت کلی ساختمانهای مسکونی در مناطق مختلف شهر، از نظر نوع مصالح و کیفیت ساختمان (قابل استفاده، مرمتی، تخریبی)، تجهیزات و تأسیسات بهداشتی و غیره، از طریق بازدیدهای محلی و نمونه برداری از ساختمانها.
۳-۶-۷- مسائل کمی و کیفی مربوط به وضع مسکن در شهر و محلات مختلف و کمبودها و مشکلات مربوط به تهیه مسکن در شهر.
۳-۶-۸- وضع مالکیت اراضی در شهر با تفکیک نوع مالکیت خصوصی و عمومی (شهرداری، اوقاف، سازمان زمین و سایر سازمانهای عمومی).
۳-۶-۹- وضع بناها و محوطه‌های تاریخی با استفاده از اطلاعات و ضوابط حفاظت سازمانهای مربوطه.
۳-۶-۱۰- موقعیت، گنجایش و کیفیت مراکز و شبکه‌ها ( تأسیسات شهری آب و فاضلاب، برق، تلفن، گاز و غیره)، سرانه ها، کمبودها، محدودیتها و امکانات گسترش آنها
۳-۶-۱۱- وضع کیفی، کمی تجهیزات شهری ( کشتارگاه، غسالخانه، گورستان، دفع زباله، آتش‌نشانی و غیره)، کمبودها و مشکلات موجود در این زمینه.
۳-۶-۱۲- وضع شبکه بندی خیابانها و معابر پیاده، از لحاظ سیستم شبکه بندی و مشخصات معابر و تقاطعها (طول و عرض و شیب، نوع پوشش و غیره).
۳-۶-۱۳- مسائل مربوط به عبور و مرور عمومی و خصوصی، در شهر (سیستم ارتباطی،حجم، کیفیت، نحوه کنترل، مشکلات مربوط به نقاط و گره های رفت و آمد، تعداد وسایل نقلیه عمومی و خصوصی، تعداد تصادفات، حجم عبور و مرور در مسیرها و نقاط بحرانی و غیره).
شناخت مطالعات تهیه طرحهای تفصیلی شهر:
۱- بررسیهای مشروح و تفصیلی مناطق، محلات مختلف شهر
۱-۱- بررسیهای عمومی و تعیین مناطق برای تهیه طرح تفصیلی
۱-۱-۱- بررسی امکانات مالی، فنی و اجرایی شهرداری سایر سازمانهای مؤثر در عمران شهر، امکانات و مشارکت مردم و بخش خصوصی، ارزیابی کمبودهای اعتباری لازم برای اجرای طرحها و برنامههای عمرانی شهر و در صورت لزوم تعدیل پیشنهادهای ارائه شده در جهت تطبیق با واقعیتهای اجرایی.
۱-۱-۲- بررسی نظرات شهرداری، شورای شهر، سایر نهادهای محلی و مردم در زمینه نیازهای عمرانی محلات مختلف، اولویت و جستجوی راه حلهای تلفیق آنها با طرحها و برنامههای توسعه عمران شهر.
۱-۱-۳- بررسی و پیشنهاد محدوده مطالعات طرح تفصیلی و تعیین اولویت انجام مطالعات برای مناطق مختلف، با توجه به مسائل و مشکلات عمرانی، نیازهای شهر و امکانات اجرایی شهرداری.
۱-۲- بررسی خصوصیات مناطق و محلات واقع در محدوده مطالعات تفصیلی
۱-۲-۱- جمع‌آوری و بررسی نقشه های مربوط به تفکیک اراضی، طرحهای مصوب مربوط به معابر و فضاهای شهر، تغییراتی که در وضع شبکه بندی خیابانها وارد شده است و بهنگام کردن نقشه‌های وضع موجود.
۱-۲-۲- بررسی مشروح مسائل مربوط به مالکیت زمین و تعیین محل و مقدار اراضی متعلق به سازمانها و مؤسسات عمومی(شهرداری، سازمان زمین شهری و اوقاف و غیره).
۱-۲-۳- بررسی تغییرات قیمت اراضی، ساختمانها، سرقفلی و غیره در محلات مختلف.
۱-۲-۴- کنترل نقشه های وضع موجود استفاده از اراضی در محل، به منظور تطبیق آنها با امکانات اجرایی و تکمیل آنها برای استفاده در طرح تفصیلی.
۱-۲-۵- بررسی تراکم موجود (جمعیتی و ساختمانی) مناطق و محلات مختلف مورد مطالعه، کنترل تراکمهای پیشنهادی در طرح توسعه و عمران شهر، و در صورت لزوم تعدیل آنها برای انطباق بیشتر با واقعیات و امکانات اجرایی.
۱-۲-۶- بررسی وضع ساختمانها از نظر نوع مصالح، معماری، کیفیت ساختمانی (تخریبی، مرمتی، واحد ارزش نگهداری)، تعداد طبقات ساختمانها و غیره در محلات و مناطق مختلف مورد مطالعه، براساس مشاهدات محلی و نمونه برداری.
۱-۲-۷- بررسی محوطه های تاریخی، در رابطه با فضاهای اطراف آن و تعیین حریم و ضوابط حفاظتی مربوط به آنها با توجه به ضوابط و معیارهای تعیین شده توسط سازمانهای مسئول.
۱-۲-۸- بررسی و برداشت وضع شبکه خیابانهای موجود (طول و عرض، سطح مفید، مقطع عرضی، درصد شیب، نوع پوشش آن).
۱-۲-۹- بررسی و تعیین حجم عبور و مرور در خیابانها و تقاطعهای مهم و موقعیت و حجم پارکینگها، با توجه به شبکه بندی پیش بینی شده در طرح توسعه و مران شهر.
۱-۲-۱۰- کنترل مسیر خیابانهای اصلی پیش بینی شده در طرح درم حل، و بررسی مسائل و مشکلات مربوط به اجرای آنها از نظر وضع مالکیت تفکیک اراضی، هزینه های اجرایی، مسائل اجتماعی و کالبدی و غیره، انتخاب منطقی ترین مسیرها براساس پیشنهادهای طرح توسعه و عمران شهر.
۱-۲-۱۱- کنترل نحوه استفاده از اراضی پیش بینی در طرح توسعه و عمران شهر و بررسی مسائل و مشکلات مربوط به اجرای آن، به منظور قطعیت بخشیدن به آن در طرح تفصیلی.
۱-۲-۱۲- تهیه گزارشها و نقشه های شبکه خیابانها، نحوه استفاده از اراضی و سایر نقشه ها و نمودارهای لازم از وضع موجود.
مباحث مربوط به تحلیل مطالعات
تجزیه و تحلیل و استنتاج از بررسیها، طبقه بندی، تجزیه و تحلیل، جمع بدی و نتیجه گیری از مطالعات، آمار و اطلاعات به دست آمده و بررسیهای انجام شده درباره وضع موجود منطقه، شهر و حوزه نفوذ آن به منظور دستیابی به نتایج زیر صورت میگیرد:
۱- نتایج مربوط به حوزه نفوذ شهر:
۱-۱- پیش بینی چگونگی عملکردهای اصلی اقتصادی در حوزه نفوذ شهر و تحولات کلی آن در آینده.
۱-۲- چگونی توزیع جمعیت در حوزه نفوذ شهر و احتمالات رشد و تحول آن در آینده.
۱-۳- برآورد کمبودهای اساسی در وضع موجود در زمینه تأسیسات زیربنایی (راه، آب آشامیدنی، برق و پست)، خدمات رفاهی (آموزش، درمانی، بهداشتی و سایر نیازهای ضروری بسته به عرف و احتیاجات محلی)، سایر تجهیزات مؤثر در روند رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی حوزه نفوذ.
۱-۴- پیش بینی امکانات تأمین منابع مالی و چگونگی مشارکت اهالی و نهادهای محلی، برای برآوردن نیازهای عمرانی حوزه نفوذ شهر.
۱-۵- ارائه کلیات چارچوب پیشنهادی برای توسعه و عمران حوزه نفوذ شهر
۲- نتایج مربوط به شهر:
۲-۱- تعیین عملکرد و نقش غالب اقتصادی شهر و وضع موجود.
۲-۲- پیش بینی نقش و روند توسعه اقتصادی شهر در آینده
۲-۳- پیش بینی احتمالات رشد و تحولات جمعیت شهر در آینده
۲-۴- ارزیابی امکانات رشد کالبدی و توسعه شهر، تعیین جهات، حدود منطقی و مراحل مختلف توسعه شهر در آینده.
۲-۵- پیش بینی امکانات مالی و فنی شهرداری در آینده و امکانات افزایش درآمدها و تأمین اعتبرات عمرانی، توسط سایر سازمانهای مؤثر در عمران شهر.
۲-۶- برآورد کمبودها (کمی و کیفی) و نیازهای عمرانی شهر در زمینه مسکن، تأسیسات زیربنایی (شبکه عبور و مرور و حمل و نقل، آب، برق، فاضلاب، دفع آبهای سطحی، تلفن، گاز و غیره)، خدمات رفاهی (آموزشی، بهداشتی، درمانی، فرهنگی، مذهبی، ورزشی، فضای سبز و غیره) و امکانات رفع نیازهای مزبور در آینده.
۲-۷- تعیین معیارهای و ضوابطی که باید در طرح ریزی کالبدی شهر مورد توجه قرار گیرد.
۲-۸- حجم بندی، تنظیم و مقایسه راه حلهای به دست آمده برای رشد و توسعه شهر و انتخاب بهترین راه حل و الگوی پیشنهادی، به منظور تبادل نظر با سازماناهی مسئول (دفتر فنی استانداری، اداره کل مسکن و شهرسازی، شهرداری، جهاد سازندگی و سایر سازمانهایی که در رابطه با برنامه های عمران شهر قرار می‌گیرند). و نهادهای محلی (شورای شهر، شورای محلی و معتمدین محل). برای تأکید و احتمالاً تعدیل الگوی نهایی توسعه شهر
۳- تهیه الگوی نهایی تدوین نتیجه نهایی تجزیه و تحلیل ها در بخشهای مختلف مطالعات انجام شده، جمع بندی و مشخص ساختن آثار بر رشد کالبدی شهر در آینده و جمع بندی نظرات سازمانهای ذی ربط به نحوی که بتوانند مبنای تهیه طرح در مراحل بعدی قرار گیرند، همراه با کلیه نقشه ها، گزارشهای مربوط، جدولها و نمودارهای لازم مورد هر قسمت از مطالعات و تجزیه و تحلیلهای انجام شده، و ارائه آنها برای تصویب نهایی. نقشه های عمومی، شهری، موضوع مطالعات بندهای فوق به مقیاس( و در مواردی که بنا به دلایلی ضرورت داشته باشد، با نظر کارفرما، به مقیاس کوچکتر) و سایر نقشه ها، بسته به مورد، با مقیاسهای مناسب دیگر تهیه و ارائه خواهد شد.
مباحث مربوط به تهیه طرح
بعد از تجزیه و تحلیل و بررسی دقیق در زمینه های گوناگون و بعد از آنکه تعداد جمعیت، وضع اقتصادی جمعیت، نیازهای جمعیت و خصوصیات آن در رابطه با اقتصاد شهر و منطقه، نقش شهر در ده سال آینده و امکانات و محدودیتها معلوم گردید، میتوان دست به ارائه طرح زد؛ و پس از ارزیابی همه جوانب طرح را پیشنهاد نمود و به مرحله اجرا درآورد ولی نکته ای که بی نهایت قابل اهمیت می باشند، آن است که برنامه ریزی بایستی از یک آینده نگری برخوردار باشد، و طرح تنها برای ده سال آینده پیشنهاد نشود، بلکه به نحوی ارائه گردد که در ارتباط با آینده شهر نیز قرار داشته باشد.
۱- تهیه طرح و برنامه های مربوط به حوزه نفوذ شهر
۱-۱- راه حلها و پیشنهادهای مناسب برای حل مسائل و مشکلات حاد موجود در زمینه توسعه اقتصادی اجتماعی و نیازهای فوری عمرانی حوزه نفوذ (تأسیسات زیربنایی، خدمات رفاهی و غیره).
۱-۲- پیشنهادهای عملی برای بالا بردن سطح رشد و توسعه اقتصادی اجتماعی و اقدامات عمرانی مورد نیاز حوزه نفوذ به منظور توسعه و عمران شهر و ایجاد تعادل در توسعه شهر و مراکز جمعیتی واقع در حوزه نفوذ آن، با در نظر گرفتن امکانات بالقوه و بالفعل منطقه و سازمانهای اجرایی مربوط.
۱-۳- طرح میان مدت توسعه و عمران حوزه نفوذ، چگونگی استقرار تأسیسات زیربنایی (راه، آب آشامیدنی، برق و پست)، و توزیع خدمات رفاهی (آموزشی، درمانی، بهداشتی و سایر نیازهای ضروری بسته به عرف و احتیاجات محلی).
۱-۴- پیش بینی کلی اعتبارات لازم برای اجرای طرح و پیشنهادهای ارائه شده با در نظر گرفتن حدود اعتبارات و امکانات سازمانهای اجرایی مربوط
۱-۵- اولویتها و چگوگی اجرای پیشنهادهای ارائه شده.
۲- تهیه طرح توسعه و عمران شهری
۲-۱- نقشه نوع استفاده از اراضی شهر.
۲-۲- نقشه مراحل مختلف توسعه آتی.
۲-۳- نقشه عمومی تراکم مناطق و محلات مختلف شهر.
۲-۴- نقشه محدوده های پیشنهادی شامل حریم شهر (حوزه استحفاظی)، محدوده قانونی و محدوده خدماتی شهرداری.
۲-۵- نقشه شبکه ارتباطی شهر (خیابانهای موجود و پیشنهادی).
۲-۶- نقشه درجه بندی و عرض خیابانها.
۲-۷- نقشه مرحله بندی اجرای پروژه خیابانها و سایر پروژه های مربوط به شهرداری.
۲-۸- نقشه شیب خیابانها و نحوه دفع آبهای رو زمینی در شهر.
۲-۹- نقشه های مروبط به تفکیک وظایف شهرداری و سایر سازمانهای مسئول در عمران شهر.
۲-۱۰- کلیات ضوابط و مقررات ساختمانی و شهرسازی در شهر و مناطق خاص شهری
۲-۱۱- پیش بینی نیازهای آتی شهر در زمینه تأسیسات شهری (از قبیل آب و فاضلاب، برق و تلفن) با توجه به مطالعات سازمانهای مسئول، تعیین اولویتها و امکانات تأمین آنها در دوره های برنامه ریزی مورد نظر
۲-۱۲- پیش بینی نحوه ایجاد و توسعه تجهیزات شهری (کشتارگاه، غسالخانه، گورستان، سیستم دفع زباله، آتش نشانی و غیره).
۲-۱۳- ارائه پیشنهادها و توصیه های کلی، در زمینه چگونگی استفاده از استعدادها و امکانات رشد و توسعه اقتصادی شهر، به منظور تکمیل و تحقق هر چه بیشتر پیش‌بینی‌های طرح توسعه و عمران شهر
۲-۱۴- گزارش توجیهی، جداول و نمودارهای مربوط به طرحها و نقشه های فوق به تفکیک وضع موجود و پیشنهادی
۳- تهیه برنامه های توسعه و عمران شهر
۳-۱- برنامه عمرانی میان مدت شهر، شامل کلیه کارهای عمرانی است که طبق طرح توسعه و عمران شهر باید در شهرداری، سازمانهای دولتی و سلیر بخشها در شهر به مرحله اجرا درآید.
۳-۲- برنامه عمرانی کوتاه مدت (پنج ساله شهرداری)، با توجه به مفاد قانون نوسازی و عمران شهری، یا قوانین جایگزین آن تهیه می شود.
۳-۳- برنامه عمرانی کوتاه مدت (ده ساله) تفکیک شده، مربوط به سایر سازمانهای مؤثر در عمران شهر، مانند آموزش و پرورش، بهداری و غیره
۳-۴- گزارشهای توجیهی، نمودارها و جدولهای مربوط به زمانبندی برنامه ها، اولویتها، پیش بینی اعتبارات و تقسیم آنها در بخشها و دوره های اجرایی و همچنین سازمان و نیروی انسانی مورد نیاز، برای اجرای طرحها و برنامه ها
تهیه طرحهای تفصیلی
۱- تهیه نقشه های تفصیلی محلات و مناطق تعیین شده به ترتیب اولویتها
۱-۱- نقشه شبکه خیابانها تا حد کوچه های قابل دسترسی (ضمن تعیین کف خیابانهای اصلی و فرعی)، تعیین نحوه استفاده از اراضی مشروح (تفصیلی) و قطعی شده و تراکمهای جمعیتی و ساختمانی براساس پیشنهادهای طرح و توسعه و عمران شهر و نتایج حاصل از بررسیهای مشروح محلی، به مقیاس حداقل.
۱-۲- نقشه های نمونه برای نشان دادن موارد عملی پیشنهادهای تفصیلی از قبیل نقشه های فضاهای شهری، محوطه سازی ساختمانهای مسکونی و غیره، در موارد لزوم
۲- تهیه ضوابط و مقررات و گزارشهای توجیهی ضمیمه طرح
۲-۱- پیشنهادهای اصلاحی لازم در مورد برنامه پنج ساله عمرانی شهر برای تطبیق با طرح تفصیلی
۲-۲- ضوابط و مقررات مربوط به نحوه استفاده از اراضی، تراکمها، تفکیک زمین و احداث بنا، احداث و توسعه معابر، میادین، فضاهای شهری و غیره، با توجه به پیشنهادهای طرح تفصیلی
۲-۳- دستورالعملهای لازم برای کادر فنی شهرداری و سایر مجریان و نظارت کنندگان بر اجرای طرحها و برنامه‌ها
۲-۴- سایر گزارشها و توضیحات مربوط به پیشنهادهای طرح تفصیلی
انجام مطالعات و تهیه نقشه های جزئیات شهرسازی
این طرحها که قاعدتاً باید همسو با اجرای طرحهای جامع و تفصیلی، در چارچوب برنامه پنج ساله عمرانی تهیه شود، شامل مراحل و محورهای زیر است:
۱- بررسی مشروح مربوط به طرحهای پنج ساله عمرانی شهر
۱-۱- بررسی و تعیین فهرست و مشخصات پروژه‌های برنامه پنج ساله عمرانی شهر همراه با ضوابط و معیارهایی که براساس پیشنهادهایطرح توسعه و عمران شهر یا طرحهای تفصیلی می بایست مورد توجه قرار گیرد.
۱-۲- تعیین موقعیت قطعی پروژه های شهرسازی در برنامه پنج ساله عمرانی شهر (اعم از خیابانها، میادین، فضاهای سبز، مراکز محله ها، سایر فضاهای شهری، و مناطقی که در مقیاس شهری احتیاج به طرح و نقشه با تعیین جزئیات دارند)، و همچنین، تعیین محدوده مناطقی که برای تهیه طرحهای مزبور باید نقشه‌برداری شوند.
۱-۳- انجام مطالعات و بررسیهای مروبط به ماکلیت، کیفیت ساختمانها، معماری بناهای واقع در محدوه مطالعات، فضاهای شهری واحد ارزش و سایر عواملی که باید در طرحهای پیشنهادی جزئیات شهرسازی مورد توجه قرار گیرد.
۲- تهیه نقشه های جزئیات شهرسازی در طرحهای پیش بینی شده در برنامه پنج ساله
۲-۱- نقشه های جزئیات شهرسازی خیابانها و معابر احداثی و تعریضی(خط پروژه، مقاطع طولی و عرضی اجرایی، جزئیات مروبط به موقعیت و خصوصیات فضاهای سبز، پیاده روها، پارکینگهای اطراف آنهاریال تقاطعها، خط کشیها و غیره) به مقیاس حداقل
۲-۲- نقشه های جزئیات شهرسازی میادین و فضاهای باز شهری، پارکها و فضاهای سبز (به نحوی که تهیه نقشه‌های محوطه سازی براساس آنها ممکن باشد).
۲-۳- نقشه های جزئیات شهرسازی مراکز محلات و سایر مناطق پیش بینی شده برای رفع احتیاجات عمومی شهری، در برنامه پنج ساله عمرانی شهر به مقیاس مناسب.
۲-۴- برآورد هزینه های مقدماتی با توجه به طرحهای تهیه شده و در صورت لزوم پیشنهاد اصلاحات ضروری در برنامه پنج ساله عمرانی شهر، با در نظر گرفتن امکانات شهرداری و منابع مالی مربوط
۲-۵- گزارشهای توجیهی، جدولها، نمودارها، دستورالعملهای اجرایی و ضوابطو معیارهای ساختمانی، معماری و شهرسازی که با در نظر گرفتن طرحهای فوق باید مورد توجه قرار گیرد.
تهیه طرحهای آماده سازی زمین
۱- مکانیابی جهت تعیین حوزه های مسکونی
ضرورت تقدم این مرحله از آماده سازی زمین از اینجا ناشی می شود که اولاً تعدادی از شهرها فاقد طرح جامع هستند، ثانیاً بسیاری از زمینهای در تملک سازمانهای زمین شهری خارج از محدوده طرح جامع قرار دارند، ثالثاً در شهرهای دارای طرح هادی، محور توسعه شهر به صورت کلی و برای کوتاه مدت تعیین شده است. رابعاً در بعضی شهرها به دلیل قدمت طرح جامع آنها، واقعیت موجود به آینده نگریهای طرح مطابقت نمی کند. بنابراین برای جلوگیری از توسعه شهر به صورت بی قاعده و بدون برنامه و اختصاص زمینهای مناسب سایر کاربریها به کاربری مسکونی،مکان منطقه مسکونی براساس ضوابط و پس از تحقیقات لازم مشخص می‌گردد.
۱- تهیه طرح آماده سازی
نظر به اینکه آماده سازی زمین، ادامه منطقی و لازم طرحهای جامع و تفصیلی است، لذا این مرحله برای شهرهایی که دارای طرح جامع و تفصیلی هستند به انجام مطالعات و تهیه نقشه های اجرایی و جزئیات شهری محدود می شود، ولی اگر برای شهری طرح جامع و تفصیلی تهیه نشده باشد و یا طرحهای تهیه شده با شرایط موجود شهر مطابقت نداشته باشند، فرآیند تهیه آماده سازی پیچیده تر و طولانی تر می گردد.
۲- اجرای طرح آماده سازی
پس از تأئید نقشه های فاز ۲، عملیات اجرایی شروع می شود. و تا رسیدن شبکه های اصلی به مرحله جدول و آسفالت ادامه می یابد.
۳- واگذاری زمین
پس از رسیدن شبکه های اصلی به مرحله جدول و آسفالت توسط سازمان زمین شهری، واگذاری زمین به متقاضیان مسکن جهت احداث واحدهای مسکونی آغاز می شود و به موازات عملیات ساختمانی واحدهای مسکونی، سایر عملیات باقیمانده در آماده سازی انجام می گیرد.
۴-۳- فرآیند پس از تهیه طرح
فرآیند پس از تهیه طرحهای شهری در سه مرحله شکل میگیرد:
الف: تصویب، ب: ابلاغ، پ : اجرا.
هریک از این مراحل در طرحهای گوناگون شهری از قبیل طرحهای جامع، تفصیلی، هادی، و… مسیرهای خاص خود را طی می کنند که در پی این مراحل و مسیرها شرح داده خواهد شد.
فرآیند تصویب طرحهای جامع شهری
با استناد به ماده ۲ قانون شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، وظیفه بررسی و تصویب نهایی طرحهای جامع شهری و تغییرات آنها در خارج از نقشه های تفصیلی، و همچنین تصویب معیارها و ضوابط و آئین نامه های شهرسازی، بر عهده شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نهاده شده است. این شورا در جلسه مورخ ۱/۴/۱۳۷۱ مراحل بررسی و تصویب طرحهای جامع شهری را با داستناد به بند ۱ ماده قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به شرح زیر به تصویب رسانده است :
الف: مراحل بررسی و تصویب طرحهای جامع شهرهای با جمعیت بیش از ۲۰۰ هزار نفر
۱- بررسی طرح در شورای شهرسازی استان حداکثر ظرف یک ماه و ارسال گزارش بررسی، به دبیرخانه شورای عالی
تبصره: در صورتی که شورای شهرسازی استان پیشنهاد دهد که تغییرات و اصلاحاتی در آن صورت گیرد زمان انجام آن را نیز تعیین خواهند کرد. بدیهی است در این صورت مهلت شورای شهرسازی استان برای بررسی محدود مجدد طرح و رسیدگی به تغییرات و اصلاحات یک ماه بعد از تاریخ تحویل مجدد؛ طرح خواهد شد ولی به هر حال زمان بررسی طرح در شورای شهرسازی استان جمعاً نباید از دو ماه تجاوز کند.
۲- بررس طرح در کمیته های فنی نامبرده در زیر و گزارش نتایج بررسیها توسط دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران :
۲-۱- کمیته فنی کالبدی؛ متشکل از نمایندگان وزارت کشور، وزارت کشور، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی (میراث فرهنگی)، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نیرو، وزارت کشاورزی، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و سازمان برنامه و بودجه (حداکثر ۳ جلسه).
۲-۲- کمیته فنی اجتماعی اقتصادی؛ متشکل از نمایندگان سازمان برنامه و بودجه، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت صنایع، وزارت جهاد سازندگی، وزارت کشور و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۳-۲- کمیته فنی ضوابط و مقررات؛ متشکل از نمایندگان وزارت کشور، وزارت مسکن و شهرسازی و وزارت فرهنگ و آموزش عالی (میراث فرهنگی)، (حداکثر ۳ جلسه)
۳- استماع گزارش دبیرخانه از تلفیق نظرات کمیته ها، مذاکره نهایی و رأی گیری برای تصویب توسط شورای عالی شهرسازی و معماری ایران.
ب: مراحل بررسی و تصویب طرح جامع شهرهای با جمعیت کمتر از ۲۰۰ هزار نفر طبق مصوبه مورخ ۱۲/۶/۱۳۶۹ شورای عالی این مراحل به شرح زیر هستند:
۱- بررسی طرح در کمیته های فنی؛ متشکل از نمایندگان اعضای شورای شهرسازی استان، با ترکیب و مدتی که در چند سطر بالا ذکر شده و گزارش نتایج بررسیها توسط اداره کل مسکن و شهرسازی به شورای شهرسازی استان.
۲- استماع گزارش اداره کل مسکن و شهرسازی، مذاکره نهایی و رأی گیری برای اتخاذ تصمیم توسط شورای شهرسازی استان.
۳- ارائه گزارش شورای شهرسازی استان به شورای عالی شهرسازی و معماری توسط دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری حداکثر ظرف مدت یک ماه برای تصویب شورای عالی
گفتنی است همچنان که در بند ۲ فوق ذکر شده، شورای عالی شهرسازی و معماری، مراحل و چگونگی تصویب طرحهای جامع شهرهای زیر ۲۰۰ هزار نفر جمعیت را قبلاً در مصوبه مورخ ۱۲/۶/۱۳۶۹ به شرح زیر معین کرده است :
نحوه تصویب طرح جامع شهرهای زیر ۲۰۰ هزار نفر براساس سرشماری سال ۱۳۶۵ در شورای شهرسازی استانها موضوع مصوبه ۸/۲/۱۳۵۷ هیأت وزیران در شورای عالی شهرسازی و معماری مورد بررسی واقع شد و تصمیمات زیر اتخاذ گردید:
۱- گزارش هریک از طرحهای مصوب شورای استان باید حداکثر ظرف مدت یک ماه از تاریخ تصویب توسط دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری به شورای عالی شهرسازی و معماری ارائه گردد.
۲- موارد استثنایی که لازم است در شورای عالی شهرسازی و معماری، بررسی و تصویب شود، قبلاً در شورای عالی شهرسازی و معماری تعیین خواهد شد.
۳- نماینده وزارت دفاع در شورای شهرسازی استان توسط وزیر دفاع تعیین خواهد.
۴- در موارد خاص که شورای شهرسازی استان، بررسی و تصویب طرح بعضی از شهرها را به دلایل خاص از شورای عالی درخواست نماید، طرح در شورای عالی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
با توجه به آنچه گفته شد فرآیند تصویب طرحهای جامع شهری یا طرح توسعه و عمران شهر و حوزه نفوذ به طور خلاصه چنین است: اداره کل پس از ارزیابی و بررسی مقدماتی برنامه، آن را در اختیار کمیته فنی شورای شهرسازی استان می گذارد. این کمیته با سه کمیسیون کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و ضوابط و مقررات به ارزیابی فنی برنامه پرداخته و در صورت تأئید، آن را جهت تصویب به شورای شهرسازی ارجاع می دهد. این شورا مرجع نهایی تصویب طرحهای توسعه شهری، شهرهای با جمعیت کمتر از ۲۰۰ هزار نفر است. اما در مورد شهرهای بزرگتر، برنامه پس از تأئید شورای شهرسازی استان به کمیته فنی شورای عالی شهرسازی و معماری ارجاع می‌گردد و در این مرحله نیز در صورت مثبت بودن ارزیابی فنی و نظریه شورای عالی، طرح از تصویب میگذرد. در این میان شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ ۵/۴/۱۳۷۴ مقرر کرد که طرحهای جامع برای شهرهای مرکز استان که جمعیت آنها کمتر از ۲۰۰ هزار نفر از شمول شیوه بررسی در تصویب مصوبه مورخ ۱۲/۶/۱۳۶۹ شورای عالی مستثنی گردد و تابع شیوه بررسی و تصویب شهرهایی با جمعیت بیش از ۲۰۰ هزار نفر شود.
فرآیند تصویب طرحهای تفصیلی
تصویب طرحهای تفصیلی بر عهده کمیسیون ماده ۵ قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران است که در استانها به ریاست استاندار تشکیل می شود و دبیر آن اداره کل مسکن و شهرسازی است.
کمیسیون ماده ۵ براساس ضوابط کلی طرح جامع شهر، طرح تفصیلی را بررسی و تصویب می کند. فرایند بررسی و تصویب آن چنین است که در هریک از مراحل مربوط طرح تفصیلی در جلسات کمیته فنی که برحسب اعلام اداره کل در محل تشکیل می شود، مورد رسیدگی قرار می گیرد و پس از تأئید توسط کمیته فوق الذکر به کمیسیون ماده ۵ قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران ارائه می گردد. این کمیسیون برنامه را مورد رسیدگی قرار داده و تصویب می کند و در مواردی که تغییرات یا اصلاحاتی در آن انجام شود که بر اصول کلی و اساس طرح جامع شهر مؤثر باشد و تغییرات دیگری را به وجود آورد، این موارد باید به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری برسد. افزون بر این، کمیسیون ماده ۵ با لحاظ کردن ضوابط کلی طرح جامع می تواند ضوابط و عناصر کاربری اراضی و تراکم ساختمانی مندرج در طرح تفصیلی مصوب را نیز تغییر دهد.
فرآیند تصویب طرحهای هادی
در فرآیند تصویب طرحهای هادی، گرچه قانون با صراحت ذکری از مرجع مجاز برای تصویب طرحهای هادی نشده است، ولی در عمل، وزارت کشور انها را تصویب می کند. زیرا در بند ۲ ناده ۳ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی نام وزارت کشور ذکر گردیده است. مستفاد از جزء دوم بند ۲ ماده ۹۹ الحاقی به قانون شهرداری مصوب سال ۱۳۴۵ که تاکنون لغو نگردیده وزارت کشور مجاز به تصویب و تأئید این قبیل طرحها می باشد. بنابراین برای بررسی و تصویب طرحهای هادی، پس از تهیه طرح اولیه، جلساتی با شرکت مسئولان دفتر فنی و کارشناسان شهرسازی تشکیل می شود و پس از توضیح کامل تهیه شده مورد بررسی قرار میگیرد و از نظرات اکثریت درباره طرح صورت جلسه ای تهیه می شود تا کارشناسان مرتبط با آن، طرح را اصلاح کنند. در صورت نیاز نیز جلسه ای دیگر تشکیل می شود و طرح به تصویب همه همکاران می رسد. پس از تهیه طرح اولیه و تصویب آن، کارشناسان یاد شده به محل اعزام می شوند و طرح تهیه شده را با محل تطبیق داده، امکانات اجرایی آن را بررسی می کنند. در صورت ضرروت، اصلاحات لازم انجام می شود و پس از نظرخواهی از شورای شهر و شهرداری، طرح مذکور را به تصویب مقامات محلی می رسانند. در مرحله بعدی طرح نهایی و گزارش مربوط به آن تهیه شده، در سه نسخه تکثیر می شود و پس از تأئید توسط کارشناسان شهرسازی به تصویب مدیر کل دفتر فنی می رسد. ضوابط شهرسازی در طول تهیه طرح آنچه فرآیند بررسی و تصویب انواع طرحهای شهری برای ساز و کار مدیریت شهری اهمیت دارد، توجه به ضوابط موزد عمل شهرسازی و ساختمانی در طول تهیه طرح تا زمان تصویب هر یک از طرحهای هادی، جامع و یا تفصیلی است. بر این اساس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ ۹/۱۰/۱۳۷۰ ضوابط شهرسازی و ساختمانی را از زمان تهیه تا تصویب طرحهای هادی، جامع و تفصیلی، به شرح زیر تصویب کرده است:
۱- هنگامی که طرح هادی یا جامع در دست تهیه است، تا زمان ابلاغ طرح تصویب شده، ضوابط طرح مصوب قبلی (و در صورتی که شهر فاقد طرح باشد، ضوابط و مقرراتی که شهردار قبلاً به آنها عمل کرده) ملاک عمل خواهد بود.
۲- مدت رسیدگی شوراهای شهرسازی استان به طرحهای جامع شهری حداکثر یک ماه است. اگر شورای شهرسازی استان پیشنهاد کند که تغییرات و اصلاحاتی در طرح اعمال شود، همان شورا زمان انجام اصلاحات را که نباید از یک ماه بیشتر باشد تعیین خواهند کرد. به هر حال زمان رسیدگی و اعمال تغییرات و اصلاحات جمعاً نباید از دو ماه تجاوز کند.
۳- زمانی که طرح تفصیلی، براساس طرح جامع مصوب قبلی در دست تهیه باشد، جز قسمتهایی که باید قبل از تعیین موقعیت و مساحت دقیق زمین برای کاربریهای عمومی و خدماتی و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور، احتیاطاً مورد محافظت قرار گیرند و اجازه تفکیک و ساخت و ساز آنها داده شود، در بقیه قسمتها، تفکیک زمین و احداث ساختمان طبق ضوابط و مقررات مصوب طرح جامع مجاز خواهد بود. نقشه موضوع این بند که توسط تهیه کنندگان طرح تفصیلی، در مقیاس ۱:۲۰۰۰ یا ۱:۲۵۰۰ براساس دستورالعمل یا شیوه نامه وزارت مسکن و شهرسازی تهیه می وشد و همراه با مدارک و نقشه های وضع موجود تحویل خواهد گردید باید به تصویب کمیسیون ماده ۵ برسد.
فرآیند تصویب طرح جامع شهرستان
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ ۱/۸/۱۳۷۴ شیوه بررسی و تصویب طرحهای جامع شهرستان را به شرح زیر تعیین کرد:
الف: کلیه طرحهای جامع شهرستانهایی که دارای شرایط زیر باشند، برای بررسی و تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مطرح می شود:
۱- شهرهایی که مرکز استان هستند.
۲- شهرهایی که مرکز آنها براساس آخرین سرشماری عمومی بیش از ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد.
۳- شهرهایی که جمعیت آنها براساس آخرین سرشماری عمومی بیش از ۴۰۰ هزار نفر است.
ب : نتیجه بررسی طرحهای جامع شهرستان، پس از طرح در کمیته های فنی شهرسازی استانها اعلام نظر شوراهای مذکور، برای تصویب نهایی به شورای عالی شهرسازی و معماری ایران گزارش می شود و مدت بررسی این طرحها درکمیته فنی شورای شهرسازی استان حداکثر پنج جلسه است. اعضای شورای عالی اسامی شهرستانهایی را که مایلند نماینده آنها نیز در جلسه شورای شهرسازی استان شرکت کند، به وزارت مسکن و شهرسازی ارسال خواهند کرد تا از آنها برای شرکت در جلسه دعوت شود.
فرایند تصویب طرح ساماندهی سیستم حمل و نقل شهری
کارفرما، مسئولیت بررسی و تصویب طرح را از طریق تشکیل کمیته ای موسوم به کمیته فنی و بازنگری، طی مدت منعقد در قرارداد، برعهده خواهد داشت. تعیین زمان جلسات برای دریات گزارش عملکرد مشاور و دیگر جلسات مورد نیاز نیز با کارفرما خواهد بود. مشاور طرح حداقل باید موارد ذیل را برای استفاده در هر جلسه از کمیته بازنگری طرح تهیه کند:
گزارشهای لازم همراه با نقشه های مرتبط، دو هفته قبل از تشکیل جلسه.
ارسال کتبی موارد درخواست، در موعد معین برای پیشبرد انجام مطالعات
کمیته فنی و بازنگری، تصویب کلیه برنامه ها و نیز تجزیه و تحلیلهای مربوط به آنها را که در هر مرحله توسط مشاور تهیه میشود، به عهده خواهد داشت. ادامه کار مشاور در مراحل بعدی منوط به تصویب گزارشهای مراحل قبلی و اعلام آن به مشاور طی مدت مندرج در قرارداد است. بدیهی است در هر مرحله از تصویب مطالعات طرح پس از تأئید کمیته فنی و بازنگری، طرح مذکور باید در شورای هماهنگی ترافیک استان به تأئید نهایی اعضای آن شورا برسید.
ابلاغ و اجرای طرحهای شهری:
الف: طرح جامع شهری پس از تصویب از طریق وزارت کشور جهت اجرا به شهرداری مربوط ابلاغ می گردد؛ شهرداری مجری کلیه اجزای برنامه پیشنهادی نیست، زیرا برنامه های توسعه شهری به عنوان یک برنامه میان بخشی قلمداد می شود و هرکدام از سازمانهای دیگر مسئول اجرای برنامه های بخش مربوطه می باشند. شهرداری علاوه بر اجرای آن دسته از برنامه های عمرانی پیشنهادی که در چارچوب وظایف آن قرار میگیرد، مسئولی کنترل و نظارت بر توسعه شهر از طریق صدور پروانه ساختمانی را برعهده داشته و از طرفی تفکیک اراضی واقع در محدوده قانونی و حریم شهرها و اقدامات عمرانی کلیه وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و خصوصی نیز با موافقت کتبی شهرداری، مطابق نقشه های توسعه شهری انجام می گیرد.
ب: طرحهای تفصیلی نیز توسط شهرداریها به اجرا درمی‌آید و اداره کل مسکن و شهرسازی استان مسئول نظارت براجرای مراحل مختلف برنامه های طرح تفصیلی است.
پ : فرایند ابلاغ و اجرای طرحهای هادی نیز بدین ترتیب است: در مرحله آخر تهیه کنندگان طرح به محل عزیمت کرده و در جلسه شورای فنی استان شرکت می کنند و پس از تصویب طرح در شورای مذکور با حضور شهردار، شورای شهر و استانداری، دو نسخه از طرح هادی و گزارش مربوطه به پیوست آن جهت اجرا و ابلاغ به شهرداری و به استانداری تحویل می گردد.
دفتر فنی وزارت کشور با توجه به مسائل شهرسازی اقدام به تهیه طرح هادی و پس از تصویب، جهت اجرا به شهرداریهای مربوطه ابلاغ می کند.
طرحهای جزئیات شهرسازی و طرح جامع حمل و نقل شهری نیز توسط شهرداریها به مرحله اجرا در می آید. اجرای طرحهای آماده سازی زمین بر عهده اداره کل مسکن و شهرسازی استان می باشد که از طریق انعقاد قرارداد با پیمانکار انجام می گیرد.
بنابرآنچه گفته شد پس از آنکه سازمانها و ارگانهای ذی ربط، طرحهای شهری را بررسی و تصویب کردند، طرح برای اجرا به شهرداری ابلاغ می شود و آنگاه شهرداری آن را به اجرا در می آورد.
۵- مسائل تهیه طرحهای شهری در ایران
۵-۱- مسائل فرایند تهیه طرح:
هر فعالیت و طرحی، زمانی موفق خواهد بود که پیامدهای آن با اهداف مورد نظر، منطبق باشند. تطبیق اهداف متعالی سیاستگذاران طرحهای جامع شهری نیز زمانی برآورده می شود که اصول حاکم بر تهیه و اجرای هر طرح جامع شهری به طور صحیح انتخاب به کار گرفته شده باشد. به طور کلی پیامدهای تهیه طرحهای جامع شهری را طی سالهای گذشته می توان به دو دسته آثار مثبت و آثار منفی تقسیم کرد. سیاستگذارانف تهیه کنندگان و مجریان طرحهای شهری طی سالیان گذشته تلاش کرده اند از طریق تهیه و اجرای طرحهای جامع شهری با توجه به ضرورتهای عصر کنونی، فرهنگ شهرسازی پیش اندیشیده را در جامعه شهرنشینکشورمان ترویج کنند. مجموعه این تلاشها همراه با انگاره هایی که از تدوین ضوابط و مقررات کالبدی و فضایی این طرحها برای نظم دادن به شهر به وجود آمده است، از آثار مثبت تهیه طرحهای جامع شهری به شمار می رود. اما به رغم آنکه نمی توان از آثار مثبت تهیه طرحهای جامع شهری غافل شد، متأسفانه به سبب مسائل و مشکلات متعدد، و همچنین تنگناها و محدودیتهای نظام برنامه ریزی شهری کشور، تهیه طرحهای جامع شهری، در شهرهای کشور آثار منفی هم بر جای گذاشته است.
بررسی وضع موجود شهرهای کشور حاکی از آن است که بین واقعیت (وضع موجود) و تصویری که طرحها از شهر به دست داده اند، فاصله و تفاوت قابل توجهی وجود دارد.
از سوی دیگر نادیده گرفتن فرایندهای شهرنشینی ایران طی سالهای گذشته در روند تهیه طرحهای جامع، نتایج و مسائلی را به وجود آورده است که نمودهای فیزیکی آن در پیرامون کلانشهرها و حتی شهرهای متوسط ایران آشکارا قابل مشاهده هستند که به مهمترین آنها اشاره می کنیم:
– گسترش شهر در امتداد جاده های برون شهری
– شکل گیری روستا – شهرهای حاشیه شهرها
– تشکیل مجموعه های از هم گسیخته شهری
– عقب ماندگی اسکانهای خارج از محدوده.
– نابودی محیط زیست و منابع طبیعی نواحی بلافصل شهر که از حوزه نظارت قانونی شهرها خارج هستند.
اگر طرحهای جامع تهیه شده شهری در سطح منطقه شهری موفقیتی نداشته اند، تعجبی ندارد. زیرا اهداف اصلی هر طرح مشخص و رسا نبوده ، در آنها تقلید و اقتباس به چشم می خورد. برآورد هزینه ها برای انجام پیشنهادها انجام نمی‌شده، اعتبارات بخش دولتی و خصوصی و همچنین نیروهای متخصص و عوامل اجرایی مصوبات آن تأمین نشده است؛ روشهایی برای رسیدن به اهداف طرح نیز پیشنهاد نگردیده و ضوابط و مقررات آن به طور کامل تهیه و تدوین نشده است. در یک بررسی که درباره طرحهای شهری طی ۲۵ سال گذشته انجام گرفته است به پنج محور عمده اشاره شده که باعث عدم تحقق اهداف طرحهای جامع شده اند:
اول آنکه امکان پیش بینی صحیح در بخشهای اقتصادی و اجتماعی وجود ندارد. دومین علت عدم توجه به امکانات مالی و موانع اجرای طرح است که اثرات اقتصادی طرح برشهروندان و کشور ذکر شده. بی وتجهی به نقش مردم در شکل گیری شهر سومین علت را تشکیل می دهد. این بی توجهی منجر به تهیه طرحهای تحمیلی و مصنوعی گردیده و بدین ترتیب طرح در راستای تحقق اهداف در هدایت مردم با مشکل مواجه می شود. انعطاف ناپذیر بودن و غیر واقع گرا و بلند پروازانه بودن طرح در عدم موفقیت آن نیز نقش دارد. به این علل می توان عوامل دیگری را اضافه نمود، مانند: عدم وجود مکانیزم و مدیریت مناسب برای ارزیابی طرح در مقاطع مختلف، عدم تطابق اهداف با پیشنهادات و بالاخره عدم هماهنگی بین وزارتخانه ها و نهادهای موجود و همین طور عدم هماهنگی بین آنها و قانون در اجرای سیاستهای طرح.
۵-۲- نقش و جایگاه مدیریت شهری در تهیه و اجرای طرحها: هرچند سابقه شهرنشینی در ایران بسیار طولانی است، سابقه برنامه ریزی شهر بسیار کوتاه است. تا پیش از این نظام شهرنشینی بر شکل گیری شهرها به صورت مستقیم و ارگانیک استوار بود که از عوامل محیطی اعم از جغرافیایی، فرهنگی، اقتصادی و…تأثیر می گرفت. اما در دهه های اخیر که شهرها به تحولات شگرف تکنولوژی، اجتماعی و اقتصادی رسیده اند، تلاش برای متحول ساختن نظام شکل گیری شهرها و سوق دادن آن به سوی شکل دهی متناسب، با فراز و نشیبهایی بسیار روبه رو گردیده است. اکنون، حاصل این تلاشها، از یک سو در چارچوب انگاره های طرحهای رایج توسعه شهری و از سوی دیگر در ضوابط و مقررات و قوانین مدرن و همچنین سیمای کالبدی و فضای موجود شهرها متجلی است. با این حال، اگرچه فرایند نظری تهیه طرحهای شهری در ایران همچنان بر مدل قدیمی شناخت / تحلیل / طرح متکی است، در جوامع پیشگام کم کم خصلات استراتژیک (راهبردی) گرفته و برنامه ریزی شهری، از یک سو به برنامه ریزی فضایی و از سوی دیگر به برنامه ریزی عمل گرایش می یابد و طرحهای استراتژیک و ساختاری جایگزین طرحهای جامع می گردد. در حالی که متأسفانه تاکنون نه تنها ساز و کار مدیریت شهری در ایران در روند تهیه طرحهای شهری، اغلب نقشی انفعالی داشته بلکه از مشارکت مردمی و نظرسنجی از مردم در روند تهیه طرحهای شهری نیز بهره ای نبرده است. طرحهای شهری تهیه شده از سوی نهادهای تهیه کننده طرح و مهندسان مشاور، به صورت آماده و قطعی برای استفاده کنندگان (مردم) و مجریان (ساز و کار مدیریت شهری) ارائه می شود و این از بنیادی ترین ضعفهای ناشی از فرایند تهیه طرحهای شهری در ایران است. اکنون ساز و کار مدیریت شهری (شهرداری) مسئول اجرای طرحهای توسعه شهری است. وظایف مدیریت شهری نیز در اجرای طرحهای توسعه شهری به طور کلی به دو دسته عمده نظارتی و عملیاتی تقسیم می شود. طبق ماده ۲۲ قانون نوسازی و عمران شهری (مصوب ۱۷ آذر ۱۳۴۷)، شهرداریها دارای اختیار نظارت بر طرز استفاده از اراضی داخل محدوده و حریم شهر از جمله تعیین تعداد طبقات و ارتفاع و نوسازی کیفیت ساختمانها براساس نقش جامع شهر و منطقه بندی آن با رعایت ضوابط و معیارهایی که از طرف شورای عالی شهرسازی و معماری تعیین شده و به وسیله وزارت کشور ابلاغ میشود، هستند و با استفاده از اختیارات فوق مکلف به مراقبت در رشد متناسب و موزون شهرها و تأمین تسهیلات لازم برای زندگی اجتماعی خواهند بود.
همچنین طبق تبصره ۴ ماده ۲۶ قانون مزبور، حتی وزارتخانه و مرسسات دولتی وابسته به دولت و مؤسسات خیریه برای ایجاد ساختمان مؤسسات خود، مکلف به دریافت پروانه ساختمان از شهرداری و رعایت ماده ۱۰۰ قانون اصلاحی شهرداری مصوب سال ۱۳۴۵ و سایر مقررات مذکور در قانون شهرداریها و …. هستند.
به این ترتیب به طور کلی در قبال آن بخش از فعالیتهای شهری که به عملیات ساختمانی بخشهای خصوصی و دیگر بخشهای عمومی جامعه اختصاص دارد، شهرداریها مکلفند که به درخواست صدور پروانه ساختمانی آنها طبق ضوابط پاسخ دهند و بر مطابقت عملیات ساختمانی و عمرانی با ضوابط و مقررات طرحهای توسعه شهری نظارات و کنترل کنند، و در صورت حصول اطمینان از مطابقت نوع کاربری زمین، تراکم و سایر ابعاد با در نظر گرفتن اصل و ضوابط طرحهای توسعه شهری(اعم از طرحهای جامع یا هادی یا تفصیلی) مجوزهای لازم را صادر کنند. پس از آن نیز باید به جریان عملیات از نظر رعایت اصول فنی نظارت داشته باشند و دست آخر پایان کار عمیلات ساختمانی را صادر نمایند.
آن بخش از وظایف مدیریت شهری که رأساً از سوی شهرداری یا توسط پیمانکاری طرف قرارداد شهرداری، در چارچوب فعالیتهای عمرانی شهر به انجام می رسد، از جمله وظایف عملیاتی مدیریت شهری به شمار می رود. به استناد ماده ۱ قانون نوسازی و عمران شهری، نوسازی و عمران و اصلاحات اساسی و تأمین نیازمندیهای شهری و احداث و اصلاح و توسعه معابر و ایجاد پارکها و پارکینگها (توقفگاه) و میدانها و حفظ و نگهداری پارکها و باغهای عمومی موجود و تأمین سایر تأسیسات مورد نیاز عمومی و نوسازی محلات و مراقبت در رشد متناسب و موزون شهرها از وظایف اساسی شهرداری قلمداد شده است. قدر مسلم آنکه تبعیت از عملیات عمرانی مذکور و مطابقت آنها با مفاد طرحهای شهری مصوب همان شهر از سوی شهرداری کاملاً ضروری و لازم الرعایه است. بر همین اساس، تأمین منابع مالی برای عملیات عمرانی شهر در موارد ۲ تا ۱۴ قانون مذکور از محل وصول عوارض خاص سالانه از کلیه اراضی و ساختمانها و مستحدثات واقع در محدوده قانونی شهر پیشی بینی گردیده و در نظر گرفته شده است. افزون بر آن، شهرداریها مشمول ماده ۲ قانون نوسازی و عمران شهری هستند و مکلفند با راهنمایی وزارت کشور، برنامه پنج ساله عملیات نوسازی و عمران و اصلاحات شهر را براساس نقشه جامع شهر (در صورتی که شهر فاقد نقشه جامع باشد، براساس احتیاجات ضروری آن شهر) و با رعایت اولویت آنها در حدود منابع مالی مقرر در قانون نوسازی و عمران و سایر امکانات مالی شهرداری تنظیم کنند و پس از تصویب انجمن شهر، (شورای شهر) و تأئید وزارت کشور، طرحها را براساس آن اجرا کنند. اگرچه در طرحهای توسعه شهری (از دیدگاه نقش و جایگاه مدیریت شهری)، اطلاع رسانی صحیح و آشنا کردن مردم با کم و کیف طرحهای مصوب توسعه شهری اهمیت بسیار دارد، متأسفانه ساز و کار مدیریت شهری کمتر به آن توجه کرده است. به طوری که امروزه منشاء بسیاری از تخلفات ساختمانی و عمرانی شهرهای کشور از عدم آگاهی و شناخت مردم با مواد مصوب سرچشمه می گیرد. عده ای هم از مفاد طرح به صور گوناگون آگاه می شوند، با استفاده از ترفندهایی، از عدم آگاهی مردم سوء استفاده کرده، حقوق دیگران را ضایع می کنند، تا موجبات سودجویی را برای خود فراهم آورند. حال آنکه در ماده ۱۷ قانون نوسازی و عمران شهری پیش بینی شده همین که طرح مصوب انجمن شهر (شورای شهر) از طرف وزارت کشور تأئید و برای اجرا به شهرداری ابلاغ شد، شهرداری مکلف است ظرف یک ماه جزئیات طرح مصوب و تاریخ شروع و مدت تقریبی آن را جهت اطلاع عموم اعلام نماید. همچنین شهرداریها ملف هستند ظرف سه ماه پس از اعلام آن، نسبت به پرداخت قیمت اراضی و اماکن و مستحدثات و مشمول طرح مصوب با رعایت مفاد ماده ۲۰ قانون نوسازی و عمران اقدام لازم را معمول دارند.
۵-۳- جمع بندی: به طور کلی مبانی نظری تهیه طرحهای شهری در ایران عمدتاً برخاسته از مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران و نیز متکی بر قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی است. لیکن دیدگاههای نظری آن از جریانات توسعه شهری در سطح جهانی سرچشمه می گیرد. توسعه شهرنشینی در ایران نسبت به جوامع صنعتی یک قرن تأخیر داشت و هر چند که فرایند و حتی خصوصیات شهرنشینی در کشورهای توسعه نیافته به کلی با کشورهای صنعتی متفاوت است (در واقع یک جریان برونزا به شمار می رود)، حاصل کار در اصل تفاوتی ماهوی ندارد. زیرا حال توسعه، شکل گرفتن تجمعات عظیم انسانی و اسکان در مجموعه های بی انتظام شهری است. تحولات شهرسازی دویست سال گذشته جهان صنعتی و صد سال گذشته ایران، جز در زمان و مکان، تفاوت ندارد. مشکل اصلی در هر دو، تأخیر در ادراک ضرورتها و واقعیتها، و خامی در تدبیر و اندیشه های شهرسازی است. یعنی آنچه شهرهای اروپایی به شهادت مفاد منشور آتن در اویل قرن بیستم با آن رو به رو بودند، اکنون به ما رسیده است. درست در زمانی که اصل منشور آتن در چهارمین کنگره معماران مدرن زیر نظر لوکوربوزیه به تصویب می رسید و بر ارزشهای انسانی و معماری در شهرها تأکید می شد. در سال ۱۹۹۳ میلادی برابر ۱۳۱۳ هجری خورشیدی سر تیپ کریم آقا بوذر جمهری کفیل شهرداری تهران به روش بارون هوسمان شهردار پاریس (۱۸۹۶-۱۸۵۳ ) که تحت حمایت ناپلئون سوم به نوسازی پاریس پرداخت، با قدرت رضا شاهی، خیابانهای جدید تهران را در بافت قدیم شهر می گشود و هر روز پرچم سرخی بر فراز محله ای به اهتزاز در می آمد و گروه گروه ساکنان آن به محله های جدید پیرامون شهر رانده می شدند و بدون ارج گذاری به تاریخ، ساختمانهای جدید دولتی بر ویرانه های میراث تاریخی دوره قاجار بنا می شد. درآن موقع، دو دهه از زمان انتشار کتاب پاتریک گدس به نام شهرها در تحول در ۱۹۱۵ می گذشت. او در کتاب خود خاطر نشان می‌کرد که ارگانیسم شهری را بایست به مثابه تجمع بشری دانست که در مسیر تحول خود همواره متأثر از محیطهای دور و نزدیک خویش است. گدس می خواست همه یافته های علمی، در راه رسیدن به این هدف به کار گرفته شوند. از دیدگاه او شهر سیستم پیچیده ای متشکل از ساختارها و مقوله های گوناگون و طبعاً موضوعی میان رشته ای است. بنابراین، متدولوژی سنتی شهرسازی که از یک رشته عملیات حرفه ای و فیزیکی براساس برداشتهای تجربی و ادراکات شخصی شهرسازی سرچشمه می گرفت، باید بر پایه الگوی علمی بررسی / تحلیل / طرح و پس از درک همه جوانب و وجوه به طور جامع انجام پذیرد. نظریات گدس مدت ۶۰ سال بر تفکر شهرسازی علمی سایه انداخته بود. بر پایه همین اندیشه بود که مدل یا الگوی طرحهای جامع به عنوان متدولوژی شهرسازی شکل گرفت. این طرز تفکر در سالهای ۱۹۳۲ و ۱۹۴۷ در انگلیس و در سالهای ۱۹۳۸ و ۱۹۴۹ در ایالات متحده امریکا جنبه قانونی یافت.
بیست و پنج سال تجربه شهرسازی بعد از جنگ جهانی در اروپا، مشکلات این رویکرد یا طرز تفکر را نیز به تدریج آشکار کرد: از یک سو اعترلض معماران جوان گروه ده به تقسیمات عملکردی (مسکن، کار، فراغت و حمل و نقل) منشور آتن و از سوی دیگر تئوری سیستم که در سال ۱۹۵۴ توسط برتالنفی تدوین شد بر تفکر شهرسازی اثر گذاشتند و در اثر این جریانات فکری، ساختگرایان کوشیدند در مخالفت با مقولات عملکردگرایی به شهر همچون یک کلیت واحد نگاه کنند. هرچند تئوری سیستم ثابت کرد که سرشت سیستمها جامع و میان رشته است اما اقرار داشت که برای شناخت کلیت سیستمهای باز، هیچ معیاری در دست نداریم تا بگوییم که در شناسایی سیستم، تمام خصایصی خاص آن را در نظر گرفته ایم. بازهم تحت تأثیر این جریانها بود که گروه مشورتی برنامه ریزی به سال ۱۹۶۴ در انگلیس لایحه قانونی شهرسازی را تهیه کرد و این لایحه مبنای قانونی شهرسازی جدید (۱۹۶۹ – ۱۹۷۱) انگلیس قرار گرفت و براساس آن، طرحهای جامع که طرح توسعه و عمران نامیده می شدند، منسوخ شدند و مدل طرحهای ساختاری جایگزین آن گردید. مک لوئین، یکی از اعضای این گروه در سال ۱۹۶۹ کتاب برنامه ریزی شهری و منطقه ای یا رویکرد سیستمی را منتشر کرد و جورج چرویک در سال ۱۹۷۱ در تکمیل مباحث آن، کتاب مشهور خود نگرش سیستمی برنامه ریزی را انتشار داد، که نظرات گرد آمده در آن، در مفاهیم و اندیشه شهرسازی، متدها و مدلهای آن، تحولی اساسی پدید آورد. در همین احوال، در سال ۱۳۴۵ خورشیدی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در ساز و کار برنامه ریزی و طرح ریزی شهری در ایران، تشکیل شد و نخستین قرارداد تهیه طرح جامع، در سال ۱۳۴۷ برای شهر تهران منعقد شد. اکنون نیز بیش از سه دهه از تجربه تهیه طرحهای شهری در ایران می گذرد و در این مدت شهرداریها و نهادهای شهرسازی تجربیاتی بسیار کسب کرده اند. طی همین زمان، الگوی تهیه طرحهای شهری در ایران بارها مورد نقد و بررسی قرار گرفته البته بدون بحث در مبانی تئوریک و مشکلات کاربردی و روشهای مطالعاتی آن کم و بیش مطرح شده است. براین اساس، تغییرات صورت گرفته در محتوا و روشهای نظری طرحهای شهری نقد و بررسی قرار گرفته البته بدون بحث در مبانی تئوریک و مشکلات کاربردی و روشهای مطالعاتی آن کم و بیش مطرح شده است. براین اساس، تغییرات صورت گرفته در محتوا و روشهای نظری طرحهای شهری بسیار ناچیز بوده، تغییرات آن نیز به طور عمده صوری و عرضی بوده است (برای نمونه، تغییر عنوان طرح جامع به طرحهای توسعه و عمران و نفوذ هیچ اثر محسوسی برجای نمی گذارد، زیرا در مبانی نظری تهیه طرح جامع و طرح توسعه و عمران و نفوذ تغییر عمده ای صورت نمی گیرد. طرح جامع تهران نیز که بنا به ملاحظاتی به طرح ساماندهی تغییر نام یافت، عیناً مطابق الگوی طرح جامع تهیه شد، و در مبنای نظری و روش تهیه آن تغییری به دنبال نداشت).
هم اینک مبانی نظری تهیه طرحهای شهری در ایران بر مدل پوزیتیویستی شناخت / تحلیل / طرح / سیاست می باشد که به مفهوم رسیدن به اهداف و سرانجام ارزیابی و سیاستگذاری برای اجراست.
به این ترتیب، به رغم آنکه مبانی نظری تهیه طرحهای شهری در ایران به طور عمده تغییراتی محتوایی نداشته اند، روند تهیه طرحها و مبانی نظری آنها در بیشتر کشورهای توسعه یافته به ویژه از اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد به بعد دستخوش تغییراتی بنیادی شد. طی این سالها، طرحهای شهری کم کم خصلت استراتژیک (راهبردی) گرفتند و برنامه‌ریزی شهری، هم به برنامه ریزی فضایی و هم به برنامه ریزی عمل گرایش یافت. این تحولات به جای صرف نیرو برای شناخت جامع موضوعی، تلاش خود را متوجه تحلیل جامع مسأله بر پایه شیوه ها و متدهای تحلیل سیستمی کرده است، زیرا هم در عمل و هم در تئوری مشخص شده است که حل مسأله بیش از هر چیز مستلزم صورت بندی درست از صورت مسأله است. هم اینک در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، مبانی نظری تهیه طرحهای شهری برخلاف ایران، در چارچوب طرحهای استراتژیک استوار شده و افزون بر آن تغییرات اساسی دیگری نیز در مبانی طرحهای شهری صورت گرفته است که جهت کلی آنها به سمت مردمی تر شدن بیشتر و انطباق افزون تر با درخواستهای جامعه مدنی بوده است. تغییر از معیارهای فیزیکی محض کاربری زمین به مجموعه ای از معیارهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی؛ تغییر روش عوامل فنی تکنیکی به عوامل سیاسی مشارکتی در طرح و سیاست؛ و گرایش به مدیریت گرایی و قدرت دادن به نهادهای محلی، از دیگر تغییرات اساسی در مبانی نظری تهیه طرحهای شهری در کشورهای پیشرفته بود که نظام برنامه ریزی شهری در ایران هنوز از آن بی بهره است.
پایان
Loading...
MapInfo Professional 11.5.0.16 – ساخت نقشه جغرافیایی
کمپینگ ها ؛ فضاهای گمشده
مقالات برنامه ریزی شهری (بخش اول)
معرفی کتاب چرا تبلیغات محیطی؟
طرح آمایش سرزمین کشور
هویت و این همانی با فضادیدگاهی بنویسید.
بهتر است دیدگاه شما در ارتباط با همین مطلب باشد.