شهرهای گرم و خشک ایران

ساخت شهر

آب و هوای بیشتر فلات ایران گرم و خشک است و بسیاری از شهرهای تاریخی که دارای ارزش فضائی‌اند در اقلیم گرم و خشک واقع شده‌اند.تاریخ برخی از این شهرها مانند یزد، اصفهان و نائین به دوران پیش از اسلام می‌رسد. اما ترکیب فضایی موجود بخش تاریخی این شهرها مربوط به دوران اسلامی است.
چگونگی ترکیب کالبدی این شهرها پیش از اسلام و آغاز دوران اسلامی هنوز به درستی روشن نیست و کشفیات باستانشناسی تنها تصویری از چند نمونه شهر به صورت محدود به دست می‌دهد. به نظر می‌رسد، پاسخ مقدماتی مستلزم مطالعه‌ای است که از یک سو ضمن سود جستن از کشفیات باستانشناسی به مقایسه تطبیقی ترکیب شهرهای تاریخی با استفاده از متون کهن بپردازد و از سوی دیگر ضمن ورود در حوزه معانی و مفاهیم نمادین و تمثیلی به برخی مطالعات فسلفی هنری و شناخت نمادین معماری و فضای شهری دست زند.(توسلی۱۳۸۱)
همچنین بدین اصول باید توجه نمود که میان فضاهای شهری در فرهنگ‌های مختلف تفاوت اساسی وجود دارد. چنان‌که جلوه تأثیر عوامل فرهنگی ـ اجتماعی و اقلیمی به صورت درون‌گرایی معماری ایرانی در برابر برون‌گرایی معماری غربی (شهرهای تاریخی کشورهای اروپایی) به نتایج متفاوتی در شکل‌ فضاهای شهری به مفهوم فضای عمومی انجامیده است.در حالی که ویژگی برون‌گرایی معماری غربی به تجربه غنی شکل‌گیری فضاهای شهری منجر شده، در ایران این غنای معماری به درون، یعنی پشت دیوار کوچه پسکوچه‌های کم عرض و ساده، به فضای خانه‌های منتقل شده است. همان‌طور که گفته شد این خصوصیت درون‌گرایی معلول عوامل فرهنگی ـ اجتماعی و نیز اقلیمی است و نباید تنها آن را ناشی از عامل آب و هوایی و اقلیمی مناطق گرم و خشک بدانیم، چون در برخی شهرها نیز که از اعتدال حرارتی برخوردارند. ما اینترکیب درون‌گرا را می‌بینیم. از نظر زمانی این ترکیب به بعد از اسلام هم محدود نمی‌شود، چنان‌که آثار معماری پیش از اسلام با ترکیب حیاط‌دار این خصوصیت را نشان می‌دهد.
اما در ایران معدودی فضاهای شهری به مفهوم واقعی یعنی فضاهای محصور با ابنیه با ارزش، آراسته و واجد نظم، محل فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی وجود داشتند، که متأسفانه در خیابان‌کشی‌های دهه‌های ۲۰ به بعد به تدریج از میان رفتند.(توسلی۱۳۸۱)
این کل مرتبط‌الاجزاء متشکل از بخش‌های متجانس از روابط فرهنگی و مذهبی بوده و به صورت مجموعه مرتبطی از عناصر نمایان شده است.

محلات، مراکز محلات

شهر تاریخی به مثابه یک کل مرکب از اجزاء به صورت محلات و مرکز شهر شامل بازار بوده است. هر محله به صورت واحدی اداری، اجتماعی ـ فرهنگی، اقتصادی و دینی جزیی از شهر محسوب می‌شده است. محلات شهر سکونتگاه صاحبان حرف و مشاغل خاص، اقلیتهای دینی و طبقات اجتماعی مختلف بوده‌اند. از نظر کالبدی و فضایی مجموعه شهر، محلات و مرکز شهر ترکیبی متحد و متجانس ایجاد می‌کرده‌اند. درباره جایگاه اقلیتهای دینی می‌توان از محلات زردشتیان در یزد، محله‌ ارامنه در اصفهان، و محلات یهودی‌نشیندر برخی از شهرهای ایران نام برد و از نظر اشتغال و تولید اقتصادی می‌توان به محله کلاه‌دوزان و ساربانان در نظر اشتغال و تولید اقتصادی می‌توان به محله کلاه‌دوزان و ساربانان در اصفهان، شعربافان (ابریشم بافان) در یزد، عبابافان در محمدیه نائین یا قاشق‌تراشان در همدان اشاره کرد.( توسلی ۱۳۸۱ )
همان‌طور که شهر دارای مرکز بوده، محلات شهر نیز دارای مراکزی بوده‌اند که عناصر عمده و فضاهای آن بنابر وضعیت اجتماعی و اقتصادی ساکنین محله شکل می‌گرفته‌اند. مرکز محله عناصر متفاوتی مانند مسجد، میدانچه یا حسینیه، بازارچه یا آب‌انبار را در خود جای می‌داده و محل قرارگیری آن در مسیر یا تقاطع دو یا چند گذر اصلی بوده است.
( توسلی ۱۳۸۱ )

مسجد جامع
اسلام در آغاز عنصر پراهمیت و مشخصی را به شهر افزود. این عنصر یعنی مسجد جامع به صورت مهمترین رکن مذهبی شهر درآمد.م مسجد جامع از نظر فضایی معمولا در ارتباط قوی با سایر عناصر مرکز شهر قرار داشته ست. در صدر اسلام مساجد ترکیب ساده‌ای داشتند. بنای مساجد اولیه بسیار ساده و بی‌پیرایه بود. مسجد پیغمبر (ص) در مدینه به همان شیوه‌ای هک خانه‌ها ساخته می‌شد، یعنی از خشت و گل درست شده بود. در دوره‌ خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس مساجد به مجموعه‌های مفصل و با شکوهی مبدل شدند. در دوره‌های بعد تاریخ اسلام ساختن مساجد جامع باشکوهی ادامه یافت و مسجد جامع از ارکان اصلی ساختار شهر در سرزمین‌های اسلامی گردید. موضوع ایجاد مساجد به صورت ساده‌ای صراحت در قرآن مجید نیامده، اما از آبادانی مساجد سخن رفته است. علاوه بر اهمیت مساجد جامع به مثابه یک مرکز پراهمیت تصمیم‌گیری اجتماعی ـ سیاسی در تاریخ شهرهای ایران باید از ارزش‌های فضایی آن نام برد. ( توسلی ۱۳۸۱ )
میدان، تکیه، حسینیه

در ترکیب ساختار فضایی شهر در مسیر گذرهای اصلی، فضاهای شهری به صورت میدان، تکیه و حسینیه و حیاط مساجد (جامع) قرار داشته‌اند.
در گذشته در بیشتر این فضاها به همت اهالی محل مراسم مذهبی برگزار می‌شده است. همچنین کار معرکه‌گیری، تعزیه‌خوانی و پرده‌خوانی در این فضاها رایج بوده است. در مواردی دولت یا تجار بزرگ خود مراسم مفصلی برپا می‌نمودند. ( توسلی ۱۳۸۱ )
بازار شهر

بازار در مجموعه ساخت شهر مرکز عمده‌ اقتصادی و مالی به شمار می‌رفته که در آن سیستم عمده‌فروشی و خرده‌فروشی و مؤسسات مختلف از جمله مؤسسات مالی مستقر بوده است. این مرکز در واقع مرکز کنترل سیستم اقتصادی و مالی به حساب می‌آمده است و عناصر عملکردی ویژه‌ای مانند منزل‌کاروانسراها، تیمچه‌ها و قیصریه‌ها را در خود جای می‌داده که خاص سیستم اقتصادی ویژه بازار بوده‌اند.حقوق و قوانین حاکم بر بازار نیز در اثر رابطه مذهب با بازار تنظیم و اجرا می‌شده است. در گذشته در بازارهای روستایی دادگاه‌هایی وجود داشته که به تخلفات رسیدگی می‌نموده است. تصویب و اجرای قوانین در دوره اخیر از اعتبار و قدرت این دادگاه‌ها کاسته است. بازار در واقع نه تنها محل فعالیت‌های اقتصادی بلکه نقش اجتماعی ـ سیاسی را نیز دارا بوده است. ( توسلی ۱۳۸۱ )
از نظر کالبدی بازار یا به صورت خطی و یا گسترده، مرکب از راسته‌های متعدد معمولا در رابطه فضایی با مسجد جامع قرار داشته است. تقسیم‌بندی فضایی مشاغل مختلف در راسته‌ها در رابطه با مسجد جامع صورت می‌گرفته، و فضاهایی از بازار بر اساس فعالیت‌هایی که در آن صورت می‌گرفته نامیده می‌شده است. گردآوری کالاهای مشابه در حجره‌های نزدیک به هم در راسته‌های بازار و تیمچه‌ها امکان انتخاب سر فرصت را به خریداران می‌داده است. به ویژه اینکه در مناطق کویری و گرم و خشک ایران در تابستان‌های سوزان بازارهای سرپوشیده محل‌های مناسبی برای کسب و کار و گردش و خرید بوده است. ( توسلی ۱۳۸۱ )
ارگ شهر

در مجموعه ساخت شهر، ارگ جایگاه مرکز حکومتی و معمولا به صورت عنصری بسته شامل دیوانخانه‌ها و مقر عمده نظامیان در شهر بوده است. بقایای ارگ امروز در بیشتر شهرهای ایران به چشم می‌خورد. در یزد دیوار ارگ از بین رفته ولی فضاهای باقی مانده و تغییر یافته آن تا چندی پیش مورد استفاده دستگاه‌های دولتی از جمله استانداری شهر بود. در طبس پیش از ویرانی ناشی از زلزله ۱۳۷۵ بقایای مخروبه ارگ باقی بود. در تهران قدیم ارگ شهر تأسیسات و تجهیزات مفصلی داشت و عناصری مانند مدرسه دارلفنون، انبار غله، خزانه دولت، عمارات و کاخ‌های سلطانی و دیوانخانه و میدان را در خود جای داده بود. امروز محل ارگ تهران به همین نام باقی است و برخی عناصر مانند کاخ گلستان از آن به جا مانده است. بیشتر بناها از جمله تکیه دولت از بین رفته و ترکیب فضاها به هم خورده است. ( توسلی ۱۳۸۱ )
عناصر ویژه شهری در اقلیم گرم و خشک

گذر: در اقلیم گرم و خشک گذرها با دیوارهای بلند تعریف شده اند که فاصله کم این دیوارها از هم باعث شده که گذرهایی تنگ به وجود بیاید تا رهگذران بتوانند از سایه مطبوع آنها استفاده کنند و از تابش آفتاب درامان باشند در عین حال شکسته بودن این گذرها باعث می شود که باد سوزان کویری در تابستان و زمستان آزار دهنده رهگذران نباشد این گذرها در برخی نقاط با سرپوشیده شدن و تشکیل محل نشستن محل استراحت موقت بسیار جالبی برای رهگذران است. از نظر بصری نیز شکسته بودن گذرها باعث می شود که رهگذر در هر لحظه بیننده تصویر جدیدی در مسیر خود باشد و به عکس مسیر مستقیم که در هر لحظه دارای تصویر یکنواخت و ثابتی است، تنوع دید از نکات بسیار عمده این گذرهاست.
( توسلی ۱۳۸۱ )
حیاط و ایوان: حیاط به خاطر تنگی و بلندی دیوار اطاقهای چهار طرف گود است و در ساعات گرم روزهای تابستان سایه می گیرد. از طرفی شبها که هوا خنک است، حیاط گود هوای سرد را می گیرد و تا ساعاتی از روز که هنوز آفتاب کاملاً بالا نیامده هوای حیاط خنک است.(توسلی،۱۳۸۱)
کلیه بازشوها و ورودی اطاقها به حیاط و یا به فضای منتهی به آن باز می شوند و حیاط به عنوان فضای ارتباطی بین کلیه قسمتهای خانه می باشد، تقریباً هیچ پنجره ای به بیرون خانه باز نمی شود و تنها بازشوئی که به بیرون ارتباط دارد، در ورودی است که از طریق هشتی و دالان نسبتاً بلند، به حیاط مرتبط میشود.
در اغلب خانه ها یک تخت چوبی بزرگ در حیاط وجود داشته. در تابستان اهل خانه در هنگام عصر و غروب باغچه ها را آب می دادند و حیاط را آب پاشی می کردند و فعالیتهای مختلف مانند دور هم نشستن، غذا خوردن یا خیاطی و کارهای دیگر بر روی این تخت انجام می شده. در این موقع اهل خانه، غالباً، اوقات خود را در حیاط و فضای معتدل و خنک آن سپری می کردند در هنگام شب نیز بر روی تخت در حیاط می خوابیدند.(قبادیان،۱۳۷۷)
ترکیب بام گنبدی و طاق: بامهای گنبدی به علت برجستگی که دارند، همواره در معرض وزش نسیم قرار می گیرند. این در کم کردن گرمای که بام در اثر تابش شدید آفتاب می گیرد مؤثر است هنگام شب نیز گرمایی که بام پس می دهد سریعتر برطرف می شود.علاوه به این فرم گنبدی متناسب با جریان بادها ست و سطح بیشتری را در مقابل هوا قرار می دهد. (قبادیان،۱۳۷۷)
روزنه بر بالای گنبد عمل هواکشی و روشنی رسانی انجام می دهد. از طریق آن گرمایی که پوسته گنبد در روز گرفته و در شب به داخل پس می دهد. به سرعت خارج می شود. شکل گنبدی بامها، گذشته از اینکه منطق ساختمانی دارد و در این مناطق که چوب کم یافت می شود، پوششی است مقرون به صرفه، و به سادگی در اثر مهارت است سازندگان دهانه های وسیعی پوشیده می شده است، در نواحی گرم و خشک، به نحوی مطلوب جوابگوی مشکل گرمای تابشی و پس دادن گرمای شبانه است.(توسلی،۱۳۸۱)
همچنین بادگیر نیز به عنوان یکی از عناصر اصلی معماری مناطق با اقلیم گرم و خشک است که در منطقه قم به دلایلی استفاده زیادی نداشته که یکی از این علتها وجود بادهای نامطلوب کویری همراه با گرد و خاک است.در شهرهایی که باد مطلوب جهت مشخص دارد، به بادگیر یک طرف برخورد می کنیم. مثلاًردیف بادگیرهایی که بالای خانه ها و بناهای طبس به چشم می خورد، یکطرفه است.

اکثر شهرهای گرمسیری ایران و حاشیه کویر از خشت خام و یا از گل ساخته شده اند (البته تفاوت زیادی بین خشت خام و گل نیست وتنها تفاوت در طریقه ساخت آنهاست با توجه به اینکه ماده اولیه آنها گل رس است و در ساختن خشت از قالبهای یکسان استفاده می شود.) برتری خشت نسبت به سایر مصالح ساختمانی در مناطق گرم و خشک، ظرفیت گرمایی ویژه آن است که باعث می شود که بناهای خشتی و گلی از اعتدال مناسب در داخل فضاها، در این مناطق برخوردار باشند تنها نقطه ضعف این مصالح، ضعف در برابر رطوبت است البته در گذشته برای این منظور نیز راه حلهایی در نظر گرفته شده بود در دوره هخامنشی در تخت جمشید و پاسارگاد مشاهده می کنیم که خشت را محصور در میان دو جدار سنگی کار کرده اند. (درمعرض عوامل جوی نبوده) و یا در زمان ساسانیان در بناهای مهم به صورت اسکلت و اساس ساختمانهای بزرگ مانند قلعه دختر در ارتفاعات و در حصار شهرها و بلوکهای بزرگ خشتی در زیر قشری از اندود کاهگل و یا با ملاتهای گچ و آهک و اندودی از خود گل کار شده است.
همانگونه که گفته شد از مزایای بناهای خشتی تعدیل هوا در تابستان و زمستان است. حجمهای بزرگی که با خشت خام به صورتهای مختلف بادگیر و برجها و گنبد و دیوار در آمده اند در مجاورت جریان هوا خیلی زود خنک می شوند. علاوه بر این، این بناها در مقابل شوره مقاومتبسیارخوبی دارند در صورتی که آجر حتی از بهترین نوع آن در برابر شوره زمین مناطق کویری پوک می شود و بصورت گرد در پای دیوار جمع می شود.
این ماده ساختمانی آسان و ارزان به دست آمده و ماهرانه به کار می رفته است. روشنی رنگ کاهگل گرمای تابشی را بر می گرداند. زمان عبور گرمایی دیوارهای خشتی، در شرایط اقلیم گرم و خشک مطلوب است. اما علیرغم چسبندگی به خصوص در دیوارهای چینه ای بدنه و پوشش کاهگلی در مقابل لرزش مقاوم نیست، واز هم می پاشد. اگر یک راه حل به کار بردن مجدد کاهگل و خشت در ساختمان باشد، باید چگونگی مقاوم کردن آن و همچنین ترکیب ساختمان آن در مقابل لرزش به عنوان یک بررسی علمی- عملی مورد توجه قرار گیرد.(توسلی،۱۳۸۱)
از دیوارهای گلی برای محصور کردن دور باغات نیز استفاده می شده و هنوز هم کماکان مورد استفاده قرار می گیرد. گاهی به ملات کاه – گل، ریگ و آهک و یا نمک طعام اضافه می کنند. اضافه کردن کاه به گل برای استحکام آن نیست، بلکه این کار مانع ترک خوردن گل در موقع خشک شدن می شود. اضافه کردن رنگ و آهک تا اندازه ای به استحکام دیوار کمک می کند.اضافه کردن نمک طعام به گل به خاطر جلوگیری از رویش گیاهان در روی دیوار است. همچنین این کار مقاومت دیوار را در مقابل بارندگی، رطوبت و یخبندان بیشترمی کند.(قبادیان،۱۳۷۷)