و تهران، شد پایتخت معماری ایران!

دکتر حمید ماجدی دارای دکترای شهرسازی از دانشگاه لندن انگلستان، استادیار و رئیس دانشکده هنر و معماری واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلا می هستند. دکتر ماجدی در حال حاضر مشغول به تدریس در رشته دکترای معماری و دکترای شهرسازی می باشند. درگذشته هم سابقه کار در دفتر فنی وزارت کشور، ۱۰ سال مدیریت دفتر طرح ریزی شهری و ناحیه وزارت مسکن و شهرسازی و معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران، دو دوره رئیس هیأت مدیره جامعه مهندسان شهرساز، سه دوره عضو هیأت مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران داشته اند. به همین منظور مجالی دست داد تا درخصوص وضعیت معماری و شهرسازی شهر تهران با ایشان مصاحبه ای انجام دهیم.

وضعیت شهرسازی از دوران مشروطه تا به حال به چه صورت بوده است؟

ـ زمانی که پایتخت به تهران منتقل شد، یعنی آغاز سلطنت سلسله قاجار، تهران که روستای کوچکی در نزدیکی ری بود رفته رفته رشد و توسعه نمود و در چند مرحله باروی شهر تهران شکسته شد و با ازدیاد جمعیت بارو و دروازه های جدیدی ایجاد شد. در دوره قاجار مرکزیت شهر تهران که شامل ارگ سلطنتی، دوایر دولتی، بازار تهران و چند میدان مثل میدان ارگ و بعضی مؤسسات آموزشی مثل دارالفنون شکل گرفت و ساخت وسازهایی که طی سلطنت قاجار پیرامون این هسته مرکزی شکل گرفت از هماهنگی خاص و ویژه ای برخوردار بودند و مجموعه دلپذیری در شهر تهران ایجاد شد. چه ساختمان های حکومتی و دولتی، چه ساختمان های مسکونی و خصوصی. به طوری که بعضی از متخصصین امر شهرسازی معتقدند در این دوره سبک خاصی به نام سبک تهران در معماری و شهرسازی کشور ایجاد شد.

دوره ای که پس از دوره رشد و شکوفایی اصفهان به عنوان پایتخت به وجود آمد چرا که اصفهان نیز در دوره صفویه دارای مکتب خاصی در معماری و شهرسازی کشور بود به نام مکتب اصفهان که مبتنی بر فلسفه خاص شیعی بود و توسط عالمان و اندیشمندان دوره صفوی پایه گذاری شده بود.

از سال ۱۲۸۶ که انقلا ب مشروطه صورت گرفت تا ۱۳۰۰ حدود ۱۴ سال سلسله قاجار ادامه پیدا کرد. در اوایل دوره مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی، قانونی به نام قانون بلدیه به تصویب مجلس رسید که آغاز یک تحول جدید در نظام مدیریت شهری بود. هر شهری صاحب یک بلدیه شد که امروزه به آن شهرداری می گویند و جالب این است که ساختمان بلدیه ها که در آن زمان ساخته شدند یک عنصر شاخص معماری در هر شهری شد. مثلا ً بلدیه تهران که در ضلع شمالی توپخانه قرار گرفته بود و متأسفانه بعدها تخریب شد یکی از باارزش ترین آثار معماری شهر تهران محسوب می شد. همین طور در شهر تبریز، بلدیه شهر تبریز به گفته یکی از اندیشمندان علم مهندسی ایران، اولین بنای بتنی ایران بوده است.

با شروع قرن ۱۴ که آغاز دوره مدرنیته به کشور ایران بود تحولا تی در معماری و شهرسازی صورت گرفت، که کاملا ً با دوران گذشته با عصر قاجار متفاوت بود. حکومت یعنی دوران پهلوی اول تصمیم گرفت که ایران را همانند کشورهای غربی به سوی صنعتی شدن سوق بدهد، در آن زمان اروپا به شدت به سمت مدرنیته پیش می رفت و آثارش در کشور ایران مخصوصاً در شهرسازی و معماری به صورت بارزی مشهود است. اولا ً جمعیت شهر به خصوص شهر تهران به شدت رو به افزایش گذاشت. بهبود وضع بهداشت به صورت نسبی باعث کاهش مرگ و میر شده بود و به علت صنعتی شدن کشور، که بیشترین صنایع در چند شهر کشور مثل تهران، اصفهان و تبریز به وجود آمد باعث مهاجرت بسیاری از روستاییان به اینگونه شهرها شد. به طوری که دفعتاً باروی شهر تهران دیگر تکاپوی این جمعیت زیاد را نمی داد و گسترش شهر به خارج از دروازه های شهر تهران مثل دروازه شمیران، خراسان و قزوین و … صورت گرفت. از این دروازه ها ساخت وساز و توسعه شهر شروع شد اما نه به نحو گذشته، خیابان های عریض کشیده شد چون اتومبیل وارد کشور شده بود و اراضی این محدوده که اکثراً هم باغات بودند، تبدیل به مراکز نظامی و حکومتی شد و به دنبال آن مردم مسکن خود را شروع به ساختن کردند. در دوران پهلوی اول محدوده شهر از شمال به خیابان انقلا ب که آن زمان اسمش شاه رضا بود کشیده شد، از غرب به خیابان سی متری که کارگر فعلی است، از شرق به خیابان شهباز که خیابان شهدای فعلی است، از جنوب هم تا مولوی و شوش، شهر تهران گسترش پیدا کرد و ساخت وسازهایی که عمدتاً شکل می گرفت، از دید شهرسازی، براساس یک شبکه شطرنجی با همان مرکزیت بازار و میدان توپخانه و بهارستان و ارگ حکومتی آن زمان کاخ گلستان و مجلس شورای ملی آن زمان و پادگان های متعددی هم مثل باغ شاه و عشرت آباد شکل گرفتند.

این ساخت وسازها توسط چه کسانی انجام می شد؟

ـ یکسری مهندس خارجی برای این ساخت وسازها به ایران دعوت شدند که بعضاً مهندسان آلمانی بودند و ساختمان های مهم مثل راه آهن و تعدادی از بانک ها و ساختمان هایی که در باغ ملی قرار گرفته شده بود، ساختند. تعدادی از مهندسان همسایه های ایران مثلا ً آذربایجان نیز به ایران آمدند که ساخت وسازهای نسبتاً برگرفته از معماری مدرنی که در غرب رایج بود ایجاد کردند. گروهی دیگر نیز ایرانیان تحصیل کرده رشته معماری در خارج بودند که به ایران برگشته بودند و با همکاری تعدادی از مهندسان خارجی، دانشکده هنرهای زیبا در دانشکده تهران تأسیس کردند و به فعالیت و ساخت وساز مشغول شدند که آثار این گروه معماران، هرچند متأسفانه تعداد زیادی از آن از بین رفته اما بعضاً در بعضی خیابان های مرکزی مثل انقلا ب، حافظ، فردوسی، سعدی و خیام هنوز باقی مانده و مشهود است.

هرچند که ایده های غربی که وارد معماری و شهرسازی ایران شد با آنچه سبک تهران نامیده می شود و در دوره قاجار شکل گرفته بود مغایر بود و شاید در تداوم آن معماری و شهرسازی نیست، ولیکن باز شهر تهران در مجموع هماهنگی خاصی در عناصر معماریش وجود داشت. مصالح عمدتاً یکنواخت بود، ارتفاع ساختمان ها در حد دو یا حداکثر سه طبقه بود و رعایت اصولی که توسط این گروه از معماران چه معماران خارجی و چه تحصیلکردگان داخلی صورت می گرفت کارها با نظم خاصی انجام می شد، ضمن اینکه فضای سبز و باغهای اطراف شهر هم، آنچنان دستخوش تعرض قرار نگرفته بود و محیط شهری در مجموع مطلوب بود.

معماران تجربی در این میان چه نقشی داشتند؟

ـ در حاشیه محدوده آن زمان گروه سومی به نام معماران تجربی بودند که عمدتاً برای قشرهای متوسط و کم درآمد جامعه ساخت وساز می کردند و آن هم یک نوع معماری ارزان قیمت در قطعات کوچک بود که دارای هویت خاصی بود و مجموعه آنچه شهر تهران شناخته می شد ویژگی ها و هویت خاصی داشت.

چه عواملی باعث از بین رفتن این هویت شد؟

ـ زمانی که جنگ جهانی دوم صورت گرفت با اینکه کشور مستقیماً درگیر جنگ نبود اما از سمت شمال و جنوب اشغال شده بود و دوره ای بود که تا پایان جنگ که حدود سال ۱۳۲۴ بود، اقدامات عمرانی چندانی صورت نگرفت. بعد از پایان جنگ جهانی دوم، دوران سلطنت پهلوی دوم آغاز شده بود که پس از تحولا ت سیاسی پی درپی، دوره آرام تری برقرار شد و سرمایه های خارجی کم و بیش وارد مملکت شدند. اصل ۴ ترومن در ایران فعال شده بود و از محل کمک های مالی آمریکا و اصل ۴، هسته های فنی در سازمان برنامه و بودجه وزارت کشور شکل گرفتند و تفکر شهرسازی و معماری که لا زمه آن عصر بود ایجاد شد. مثلا ً در همین دوران بود که طرح جامع همدان ]که یک شهر استثنایی در ایران است و به صورت شعاعی است، یک میدان مرکزی دارد که شش خیابان از آن منشعب می شوند[ توسط یک مهندس آلمانی طراحی شد و بعد هم طرح های هادی برای بسیاری از شهرهای کشور مدنظر قرار گرفت.

اتفاق دیگری که در دوران بعد از جنگ جهانی دوم صورت گرفت این بود که صنایعی در شهر تهران تا حد زیادی شروع به رشد و توسعه و گسترش کردند و باعث شد تعدادی از ثروتمندان و ملا کان بزرگ روستاهای مختلف به تهران مهاجرت کنند و در کنار آن متمولا ن شهر تهران از آنجایی که از دارایی برخوردار بودند، متوجه نیاز مسکن مردم تازه مهاجرت کرده به تهران شدند و به ارزش زمین در شهر پی بردند و مقادیر زیادی از زمین های پیرامون شهر را خریداری کردند. مثلا دفعتا ً یک روستا را با کل اراضی کشاورزی و اراضی موادی که پیرامونش جزو سند روستا بود می خریدند. با این اقدام اطراف شهر تهران یکسری بزرگ مالک شکل گرفت. تا اینکه به دهه ۴۰ می رسیم، زمانی که جمعیت شهر تهران افزایش سرسام آوری پیدا کرد. این زمان مقطعی است که بین آنچه قبل از این زمان رخ داد از نظر معماری وشهرسازی و آنچه بعد به وجود آمد یک انقطاع پیش می آید، به طوری که این بزرگ مالکین اراضی را که داشتند با نقشه های نسبتاً ابتدایی تفکیک کردند و زمین را با قیمت چند ده برابر خریداری شده فروختند و قشر دیگری به نام بساز و به فروش در شهر شکل گرفت که این زمین ها را از مالکان می خریدند و می ساختند و به مردم می فروختند.

این انقطاع به این صورت بود که معماری ایران از معماری گذشته خود در کل کشور و به خصوص در شهر تهران فاصله گرفت و ساخت وساز به سبک و سیاق جدید برگرفته از ایده های مدرنیستی غرب منتها به بدترین نحو خود توسعه پیدا کرد و بعضی از دستگاه ها هم مثل بانک رهنی ایجاد شد که مثل همان مالکان بزرگ زمین های دولتی و اراضی خالصه را با یک مقدار نقشه بهتر تفکیک می کرد و در معرض فروش قرار می داد. از جمله کارهایی که بانک رهنی انجام داد محله نارمک و یوسف آباد است. در بخش خصوصی هم تهرانپارس در شرق، شهرآرا و آریا شهر در غرب را می توان نام برد.

در این زمان دولت چه کاره بود آیا هیچ نظارتی بر ساخت وسازها و این تقسیم اراضی انجام نمی داد؟

ـ هنوز دولت آنچنان فکر رفع این معضل نیفتاده بود تا اینکه در دهه پنجاه دولت تصمیم گرفت اقداماتی صورت دهد و شهرها را به نظم در بیاورد. در سال ۱۳۳۴ قانون بلدیه مورد تجدیدنظر قرار گرفت و تبدیل به قانون شهرداری شد و در سال ۱۳۴۵ این قانون بازنگری شد و در این دوران بود که پنج ماده که خاص مسائل شهرسازی و کنترل ساخت وسازهای شهری است به قانون شهرداری الحاق شد. این پنج ماده، مواد ۹۷، ۹۸، ۹۹، ۱۰۰ و ۱۰۱ قانون شهرداری است. به موجب ماده ۹۷ قانون شهرداری پیش بینی شد؛ برای سروسامان دادن به وضعیت توسعه شهرها برای هر شهری توسط شهرداری طرح جامع تهیه شود. در ماده ۹۸ شورایی به نام شورای عالی شهرسازی برای تصویب این طرح های جامع تهیه شد که متشکل از تعدادی از وزرا بود. در ماده ۹۹ به حریم شهر پرداخته شد و نحوه تهیه نقشه حریم شهر و تهیه نقشه جامع شهرسازی در حریم شهر مشخص شد. در ماده ۱۰۰ پیش بینی شد هر مالکی موظف است در محدوده قانونی و حریم شهرها، برای هرگونه ساخت وسازی از شهرداری پروانه ساختمان بگیرد و می توان گفت نظارت و کنترل ساخت وسازهای شهری قانونمند شد. در ماده ۱۰۱ هم مقرر شد نقشه های تفکیک اراضی که به وفور توسط مالکان نقشه تهیه می شد قبل از ثبت در ادارات ثبت به تصویب شهرداری برسد. شهرداری با این ۵ ماده قانونی ارگانی تلقی شد که باید برای شهر طرح جامع تهیه کند و نسبت به حریم شهر نظارت و کنترل داشته باشد، برای ساخت وسازها پروانه بدهد و در عمل تفکیک هم بررسی شهرسازی روی نقشه ها داشته باشد.

در اوایل دهه پنجاه، دو قانون دیگر به تصویب رسید که قانون شورای عالی شهرسازی و معماری ایران بود و قانون تغییرنام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی که همه اقدامات قبلی را کن لم یکن کرد و آن دیدگاه عدم تمرکز را از بین برد و تهیه طرح های توسعه شهری به صورت متمرکز به وزارت مسکن و شهرسازی و وزارت کشور محول شد.

در واقع این دوران را می توان آغاز ایجاد شهرسازی مدرن یعنی شهرسازی به سبک غربی و مدرن از نظر قانونی در ایران دانست اما در عمل چه اتفاقی افتاد؟

ـ افزایش جمعیت و گسترش شهر تهران دیگر هیچ دستگاهی را قادر به کنترل دقیق نمی کرد. شهرداری قادر به کنترل نبود. شهر در همه جهات رو به گسترش بود. بعضی مناطق را ملا حظه بفرمایید در نامشان یک آباد هست. یعنی تمام روستاها یکی پس از دیگری در عرصه ساخت وساز شهری قرار گرفتند و تهران به شمیرانات وصل شد. از شرق به ارتفاعات و کوه های شرق متصل شد و از غرب هم رو به کرج گسترش یافت و در جنوب هم توسعه داشت و تا اراضی کشاورزی جنوب تهران دستخوش ساخت وساز قرار گرفتند و تهران امروزی به وجود آمد.

از دهه ۴۰ به بعد دورانی است که شهر تهران لجام گسیخته روبه گسترش نهاده است ولی شهرسازی آن تابع ضوابط و مقررات خاصی نیست هرچند تهران صاحب طرح جامع شده بود اما در عمل آنچنان موردتوجه قرار نگرفت. بعضی از پیشنهادات طرح جامع در سال های ۴۷ و ۴۹ پیشنهادات خوبی بود که اگر آن طرح تهیه نشده بود مشکلا ت تهران چندده برابر بود. مثلا ً شبکه بزرگراهی شهر تهران هنوز براساس آن طرح اجرا می شود، اراضی ای که رزرو و ذخیره شده بود کمک شایانی کرد که در آن مناطق ساخت وساز صورت نگیرد و شهرداری در چند سال اخیر قادر به اجرای این شبکه بزرگراهی بشود. ولی همانطور که عرض کردم، در مجموع از دهه ۴۰ به بعد ساخت وسازهای شهری ناهماهنگ و به طور غیرقابل اغماض می توان گفت از یک درهم ریختگی و بی نظمی برخوردار است ضمن اینکه از ایمنی لا زم هم برخوردار نبوده است.

در سال ۱۳۵۳ تحولی جدید هم صورت گرفت و آن افزایش قیمت نفت بود که یکباره از بشکه ای دو، سه دلا ر به ۳۰ دلا ر افزایش یافت و پول سرشاری از محل فروش نفت وارد کشور شد و طبیعی است که چون زیرساخت های مملکت گنجایش سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و صنعت را نداشت این پول سرازیر شد به بخش مسکن و ساخت وسازهای زیادی در آن سال ها انجام شد و این ساخت وسازها چون خیلی سریع انجام شد و روز به روز هم ارزش زمین و ساختمان بالا می رفت، آن قشری که دست اندرکاران فروش این ساختمان ها بودند قیمت زمین و مسکن را به یکباره افزایش دادند.

بعد از انقلا ب وضعیت ساخت وساز به چه صورت ادامه یافت؟

ـ در سال های اولیه بعد از انقلا ب کشور در حال جنگ بود و دولت در این دوران اقدام مثبتی برای جلوگیری از افزایش قیمت زمین و مسکن انجام داد و سه قانون پی درپی در فاصله زمانی چند سال گذراند که قانون لغو مالکیت به اراضی مواد، قانون اراضی شهری و بعد قانون زمین شهری هستند که تاحدودی مداخله دولت را در کنترل بازار زمین و قیمت مسکن افزایش داد و دولت تا حد زیادی در این زمینه موفق شد. منتها از دیدگاه معماری و شهرسازی، دولت زمین ارزان به قشر متوسط و کم درآمد جامعه می داد و آنها هم از توانایی مالی زیادی برخوردار نبودند بنابراین گسترش حاشیه شهرها بدون رعایت اصول شهرسازی و معماری شکل گرفت و در اطراف تهران، شاهد آماده سازی های زیاد زمین توسط دولت هستیم. مثل دارآباد و کوی های مختلف که اینها یک ناهماهنگی جدید بر پیکر شهر وارد کرد.

از طرفی در سال های ۶۷ و ۶۸ دولت کمک هایش را به شهرداری ها تقلیل داد و بعضاً قطع کرد و مسأله خودکفایی شهرداری ها مطرح شد. آسان ترین راهی که در مقابل شهرداری ها قرار گرفت فروش تراکم یا به عبارتی فروش فضای بالا ی قطعات زمینی که مالک داشتند به خود مالکین و ایجاد ساختمان های مرتفع و بلندمرتبه در شمال شهر تهران و ساختمان های ۴ و ۵ طبقه در کوچه پس کوچه های مرکز و جنوب شهر بود. در آن سال ها دوران بعد از جنگ بود و جمعیت نیز در شهر تهران رو به افزایش بود.

این مسائل و بعضی از بی انضباطی هایی که در دوران قبل از آن به وجود آمده بود و تغییرات مداوم در تراکم ها توسط شهرداری و ایجاد ساختمان های ناهماهنگ در مقاطع های زمانی گوناگون با تغییر تراکم ها و عدم کنترل از نظر ایجاد هماهنگی های لا زم و مسأله بلندمرتبه سازی هم به آن اضافه شد و گسترش شهر از آن زمان تا به حال به حدود دو برابر افزایش یافت. با از بین بردن میراث طبیعی که در شمال شهر تهران دامنه های البرز و باغات شمیرانات وجود داشت، با از بین بردن سکون و آرامش نسبی که در بافت های مرکزی شهر وجود داشت و با گسترش شهر در نقاط پیرامون جنوب و شرق و غرب شهر، تهران امروزی شکل گرفته است، تهرانی که نه دارای هویت است؛ هویتی که در دوران گذشته تا اوایل قرن جدید از آن برخوردار بوده، نه از نظر زیبایی شناسی واجد ارزش است. تهرانی که از نظر بصری با آلودگی های زیادی مواجه است، نه از نظر مسأله زیست محیطی از استانداردهای لا زم برخوردار است، نه فضای سبز کافی دارد. با اینکه شبکه بزرگراهی با استفاده از فروش تراکم به سرعت توسعه پیدا کرده و دو خط مترو هم ساخته شده از ترافیک مناسبی برخوردار نیست و مهم تر اینکه مردم شهر از مسکن مطلوب برخوردار نیستند. مخصوصاً در یکی دوسال اخیر آنچنان قیمت مسکن افزایش یافته که بسیاری از گروه های متوسط و کم درآمد جامعه را از بازار زمین و مسکن خارج کرده و تهرانی که از نظر شغل و اشتغال با اینکه حدود ۳۰درصد از تسهیلا ت زیربنایی و صنایع کشور در پیرامونش وجود دارد در مشکل به سر می برد. بیکاری در آن بسیار زیاد است و با تهرانی مواجه هستیم که امنیت و آرامش برای ساکنین آن به حداقل خود رسیده است. از دیدگاه معماری و شهرسازی هم آن ویژگی های خاصی که در گذشته داشته را از دست داده و شهری است که به سختی می توان بسیاری از مناطقش را از هم تمیز داد و هویت خاصی برای محلا تش تصور کرد.

پروانه ارمش