درآمدهای پایدار، الگوی توسعه شهری

شهر تهران با جمعیت۸ میلیونی، یک شهر با چند خیابان و دروازه کوچک و بزرگ نیست که بتوان آن را با هزینه‌های کم اداره کرد و خدمات مناسبی به شهروندانش ارائه داد. ساماندهی ترافیک، جمع‌آوری زباله، رفت و روب معابر و فعالیت‌های عمرانی از جمله نیازهایی هستند که هر کدام از آنها با هزینه‌های سرسام‌آوری در تهران اجرایی می‌شوند. این در حالی است که درآمدهای ناپایدار کنونی شهرداری تهران نمی‌تواند ضامن رشد منطقی در این کلانشهر باشد و در واقع بدون داشتن درآمدهای پایدار نمی‌توان انگیزه زیادی برای اجرای پروژه‌های طولانی و کلیدی ایجاد کرد.

شهرداری کلانشهر تهران به‌عنوان دولت محلی وظایف متعددی در قبال نیازمندی‌های شهر و شهروندان به‌عهده دارد که از یک سو پاسخگویی به این نیازمندی‌ها بدون انجام هزینه‌های فراوان و اجرای پروژه‌ها و سرمایه‌گذاری‌های گسترده و تامین منابع مالی امکان پذیر نیست و از سوی دیگر با تکیه صرف بر منابع مالی محدود داخلی که از محل درآمدها و سایر منابع داخلی شهرداری حاصل می‌شود امکان انجام وظایف گسترده و اجرای پروژه‌های عظیم موردنیاز شهر میسر نیست.
امروزه توسعه پایدار برای کلانشهری چون تهران، یک نیاز اجتناب ناپذیر و ضروری است. درآمدهای پایدار به‌صورت دائمی بوده و نظیر درآمدهای حاصل از ساخت‌وساز نیست که درصورت رکود، بودجه شهرداری را با تهدید مواجه سازد.
شاید برای ایجاد درآمدهای پایدار شهرداری لازم باشد که قانون شهرداری‌ها که درسال ۱۳۳۴ تدوین شده و تاکنون بازنگری نشده و تغییری نداشته است، مورد بازبینی واقع شود.
این در حالی است که برای حل مشکلات درآمدی شهرداری‌ها، سند درآمدهای پایدار شهرداری تهران توسط مدیریت شهری با همراهی استادان دانشگاه در شورای اسلامی شهر تهران تدوین شده است.
اجرای قانون مدیریت شهری به‌منظور هماهنگی دستگاه‌های اجرایی در جامعه امروزی یک ضرورت است. نگرش موردی و مقطعی به نظام درآمدی شهرداری‌ها و عدم‌تعیین تکلیف آن در قالب یک نظام کلان اقتصادی، عدم‌شفافیت نظام بودجه و درآمد شهرداری تهران به همراه هدفمند نبودن شکل‌گیری و تأسیس سازمان‌های تابعه و توزیع نامناسب بعضی از درآمدها و نبود ساختار تشکیلات مناسب از دیگر چالش‌های درآمدی است.
اگر شهرداری‌ها منابع پایدار و صحیحی نداشته باشند، با درآمدهای ناپایدار به‌صورت غیرمستقیم به طرح‌هایی که اجرا می‌کنند خسارت وارد می‌شود و نمی‌توانند طرح‌های جامع را اجرا کنند. با توجه به نقش شهرداری‌ها به‌عنوان دولت‌های محلی، شهرداری تهران در سال‌های اخیر تلاش زیادی کرده است تا با ساماندهی مناسب، منابع مالی پایداری را برای اجرای پروژه‌های بزرگ شهری جذب کند.

تجارب جهانی، زمینه‌ساز است
کلانشهرها در همه نقاط دنیا با مسائل نسبتا پیچیده‌ای روبه‌رو هستند، کلانشهر تهران و معضلات آن نیز از این زمره هستند که گام‌های حرکت شهر در ابعاد زمانی و مکانی بسیار شتابان بوده است.
بهره‌مندی از تجربه‌های موفق دیگر کشورها در امر مواجهه با کسب درآمدهای پایدار برای شهرداری‌ها، ضمن انطباق آن با شرایط کشورها می‌تواند بسیار مفید باشد و مورد بهره‌برداری واقع شود. اولویت‌های اداره شهرهای بزرگ در دنیا تغییر زیادی کرده که یکی از این اولویت‌ها، مسئله تأمین منابع مالی پایدار شهرداری است.
نگاهی کوتاه به نحوه اداره شهرهای بزرگ دنیا نیز دلیل محکمی بر این مدعاست که تنها منبع پایدار درآمد برای اداره بهینه شهر، مشارکت شهروندان در هزینه‌های شهری است اما در این زمینه شهرداری تهران طی سال‌های اخیر، فرهنگسازی کرده است و در حال حاضر نیز با در نظر گرفتن مشوق‌ها و تخفیف‌های ویژه خوش‌حسابان می‌خواهد جایگاه مشارکت مالی شهروندان در اداره شهر را نهادینه کند. کشور آلمان به‌عنوان کشوری توسعه یافته دارای ۱۶ ایالت است که جمعیت آنها بین ۷۰هزار نفر تا ۶/۱۷میلیون نفر است. در این کشور ۱۶هزار شهرداری وجود دارد.
مخارج شهرداری‌ها در کشور آلمان، حدود ۹/۲۶درصد از مخارج صرف شده بین سطوح مختلف دولت را شامل می‌شود. این امر گواهی بر اهمیت شهرداری‌ها در ساختار این کشور است. ۸۸درصد از کارکنان بخش عمومی را هم نیروی به کار گرفته شده در شهرداری‌ها تشکیل می‌دهند؛ به این دلیل که بیشتر فعالیت‌های اجرایی را که دولت‌ها موظف به انجام آن هستند، شهرداری‌ها انجام می‌دهند.
بودجه‌های نهادها و حکومت‌های محلی از ۲ بخش جاری و سرمایه‌ای تشکیل می‌شوند. محل تامین بودجه‌های جاری، درآمدهای جاری و محل تامین بودجه‌های سرمایه‌ای، درآمدهای سرمایه‌ای هستند که از محل کمک‌های بلاعوض سرمایه‌گذاری از جانب دولت و نیز عواید حاصل از فروش تامین شده است. درآمدهای مالیاتی هم منبع درآمدی برای شهرداری‌ها هستند. درآمد شهرداری‌ها از کمک‌های بلاعوض، فروش خدمات، خالص قرض استقراض، تسهیلات بانکی و در مواردی از منابع دیگر تامین می‌شود.
در تایلند که در زمره کشورهای در حال توسعه است، دولت محلی به ۶ صورت مختلف سازمان یافته و به یکسان در مناطق روستایی و شهری توزیع شده است، صورت‌های شهری دولت محلی عبارتند از دستگاه اداری کلانشهر بانکوک که به‌صورت اجرایی نیرومندی از دولت محلی مختص بانکوک است، شهرداری که مراکز شهری استان‌ها را اداره می‌کند و نوعی مدیریت شهری خاص.
بانکوک که به یک غول تبدیل شده، بزرگ‌ترین شهر کشور است که بخش اعظم منابع را می‌بلعد. تمامی فعالیت‌های اقتصادی مهم و نیز نهادهای سیاسی، آموزشی و فرهنگی مهم و ارتباط‌های بین‌المللی کشور در این شهر متمرکز شده است. در سال ۱۹۹۴ درآمد سرانه در این شهر ۲۰۳هزار بات (۸۱۲۰ دلار آمریکا) یعنی ۳ برابر میانگین ملی بوده است.
رشد سریع شهرنشینی و تمرکز بخش اعظم در این شهر ایجاب می‌کند که بانکوک نظام دولت محلی پیچیده تری داشته باشد. تامین مالی در شهرداری‌های تایلند از برنامه‌ریزی و مدیریت در فعالیت عمده تشکیل می‌شود، جمع‌آوری عواید و هزینه کردن آن دارای ۶ مرحله است.

توسعه هدفمند شهر
مدیریت شهری برای رفع نیازهای خدماتی، فرهنگی، اجتماعی، ورزشی و رفاهی، شهر را به سمت توسعه هدفمند هدایت می‌کند. لازمه توسعه هدفمند، مشارکت شهروندان است که با همکاری با شهرداری می‌تواند به آبادانی شهر منجر شود.
بالا رفتن کیفیت زندگی در کلانشهر نیازمند صرف هزینه بسیاری است که باید شهروندان از طریق پرداخت عوارض آنها را تأمین کنند.
شهرداری تهران طی ۴ سال گذشته به‌صورتی فزاینده حجم فعالیت‌ها و خدمات خود را از نظر کمی و کیفی ارتقا داده است.
در حالی که اعتبارات سال ۱۳۸۴ کمتر از ۱۰ هزار میلیارد ریال بوده، این اعتبارات برای سال ۱۳۸۷ به مرز ۵۰ هزار میلیارد ریال رسیده و پیش‌بینی اولیه تأمین منابع مالی در سال ۱۳۸۸ بالغ بر ۷۵ هزار میلیارد ریال بوده است(رقم نهایی بودجه ۱۳۸۸ با توجه به تحولات و محدودیت‌ها کاهش یافت). افزایش چشمگیر در منابع و فعالیت‌ها منجر به تحولات قابل لمس در سطح شهر تهران شده و حتی نمی‌تواند از چشمان تیز‌بین هیچ داور باانصافی مخفی بماند. افزایش درآمدها برای سال ۱۳۸۹ می‌تواند در سقف سال ۱۳۸۸ و یا بیشتر نیز پیش‌بینی شود و این روند افزایشی می‌تواند همچنان به‌صورتی فزاینده استمرار و ادامه یابد.
این افزایش‌ها به‌خصوص با متنوع‌کردن منابع درآمدی و کیفی‌تر کردن روش‌های تحصیل درآمد و ترکیبی‌کردن آنها البته با وقت‌گذاری و پیگیری و صرف انرژی بسیار مدیریت ارشد شهرداری تهران کم‌وبیش می‌تواند روند صعودی را طی کند.
برای دستیابی‌به روش‌های مؤثر در تحصیل درآمدهای پایدار در هر سطح مورد انتظار آن هم به‌صورت نهادینه‌شده و با وقت‌گذاری جدی مدیریت ارشد شهرداری تهران جهت سیاستگذاری و نهادینه‌سازی‌ و ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز، لازم است که مطالعات پایه‌راهبردی انجام و کرسی نظریه‌پردازی در موضوع مالیه شهری ایجاد شود تا با نقد اصول و مبانی روش‌ها و با شناسایی دقیق ماهیت هزینه‌ها و ماهیت عواملی که می‌توانند فرصت‌های جدیدی خلق کنند و متکی به مدیریت دانش و نوآوری در همه سطوح کوتاه‌مدت، میان و بلندمدت باشند، راهکار‌های عملیاتی پایدار در تأمین منابع مالی مورد بررسی قرار گیرد و نهایتا روش‌ها و مدل‌های جدیدی ارائه شود. اقدامات مذکور می‌تواند گام‌هایی بلند و مهمی در تولید دانش کارفرمایی باشد.