مداخلات انجام‌شده از دیدگاه مدیریت شهری در بافت‏های قدیمی شهرهای ایران

مقایسه تطبیقی تصمیمات و مداخلات انجام‌شده از دیدگاه مدیریت شهری در بافت‏های قدیمی شهرهای ایران و کشورهای همسایه، کشورهای اسلامی و کشورهای اروپایی
اقتصاد و مدیریت شهری
آقای مهندس حمید عنبرانی
آقای دکتر اصغر محمد‏مرادی

مسأله بافت قدیمی شهرهای ما و تعارض عرصه‏های مختلف زندگی معاصر با آن، مدت‏هاست (نزدیک به چهار دهه) که مسأله‏ساز مردم است و مشغله ذهنی و تخصصی معماران و شهرسازان ما را به خود اختصاص داده است. جامعه ما، طی صد سال گذشته- صرف نظر از علت‏ها- تحت تاثیر تمدن غرب، دگرگونی‏های سریعی را متحمل شده است و نهایتا شکل جدیدی که به خود گرفته، از بسیاری جهات متفاوت با گذشته‏اش می‏باشد. این تغییرات در تمامی عرصه‏های جامعه به نحوی به وجود آمد که سازه‏های سنتی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه را به هم ریخت و زندگی جدید نه تنها تداوم منطقی روند گذشته که در اثر نیازهای زمان شکل گرفته باشد نبود، بلکه چیزی ورای معانی گذشته بود و الگویی جدید را سازماندهی می‏نمود. شهرها به عنوان بازتاب کالبدی جامعه از این تحولات سریع و وسیع به دور نماندند و بالطبع بیشترین تاثیرات را نیز پذیرفتند؛ چنانکه شالوده و چهره شهرهای جدید در مقایسه با بافت‏های قدیمی شهرهای تاریخی‏مان به کلی متفاوت است و به دلایل مختلف، بافت‏های قدیمی فرصت انطباق با مسائل زندگی شهری امروز را نیافتند و این چنین است که هنوز با این مشکل چند ده ساله مواجه هستیم که بافت‏های قدیمی از دو سو به طور جدی تهدید می‏شوند. یکی خالی شدن شدن تدریجی حیات به دلایل فرهنگی- اقتصادی است که به صورت ناتوانی از از برآورده کردن نیازهای معمولی زندگی امروزی متجلی شده و بالطبع مهاجرت ساکنین محلات قدیم به محلات نوساز شهری را در پی دارد و به دنبال آن فرسودگی و تخریب تدریجی این بافت‏ها است که با کمرنگ شدن فرهنگ مرمت و نگهداری در بین مردم، سرعت بیشتری به خود می‏گیرد و دیگری، رشد غیرمنطقی مناطق پیرامون شهر و محلات نوساز است که از کلیه تاسیسات و تجهیزات نیز برخوردارند. به هر حال زندگی امروز ما از بسیاری جهات با گذشته‏ای که این بافت‏ها در آن شکل گرفته‏اند متفاوت است و این مسأله‏ای انکارناپذیر و در عین حال غیر قابل برگشت می‏باشد. از طرفی دیگر نیز نمی‏توان همیشه با آرزوی شهرهای گذشته به سر برد؛ چه در این صورت شهرهایمان زندگی در حال را نیز از دست داده و آینده آنها بسی نابسامان‏تر از امروزشان خواهد بود. بی‏شک، پویایی از مهمترین ویژگی‏های حیاتی هر “مجموعه زنده” است و جوامع انسانی را نیز از این قاعده گریزی نیست. به تبع آن هیچ مجتمع زیستی (شهر– روستا) نیز نمی‏تواند در کالبد و قالبی ثابت به حیات خود ادامه دهد. شهرها همانند موجودی زنده، چنانکه زمانی آستانه حیات (تولد) را تجربه می‏کنند و به تناسب شرایط، دوران رشد و شکوفایی و یا خمودگی و پژمردگی را به خود می‏بیندد، در برخی مراحل ممکن است- بسته به شرایط محیطی (طبیعی، سیاسی، اقتصادی و …) – دچار اضمحلال شده و آستانه مرگ را نیز تجربه نمایند. چنانکه شهرهای مدفون در خاک قرون، بر مرگ شهرها گواه‏اند و شهرهای با قرن‏ها تاریخ، گواه حیاتی مستمر و غنی. از این میان، در این پژوهش، پنج شهر ایرانی منتخب (اصفهان، یزد، کاشان، بوشهر و گرگان)، مثال شهرهای زنده‏ای هستند که هرچند سرگذشت متفاوتی دارند ولی در سیر تاریخ توانسته‏اند با شرایط محیطی خود تطابق یابند و استمرار حیات خود را تضمین نمایند. هرچند یافتن راز حیات، بالندگی، رکود و یا اضمحلال شهرها هدف اصلی این پژوهش نیست و پژوهشی مستقل را طلب می‏کند، ولی پرداخت به آن – هر چند گذرا- روشن کننده راه این پژوهش بوده است. در این پژوهش، محقق در مرحله اول، ضمن معرفی شهرهای مورد مطالعه در ایران،(اصفهان، یزد، کاشان، بوشهر و گرگان)، وضعیت بافت تاریخی آنها را مورد بررسی قرار داده است و در مرحله دوم به معرفی “مداخلات” انجام شده در ۵ شهر فوق و همچنین شهرهای بارسلونا (اسپانیا) و استانبول (ترکیه) پرداخته است.