طراحی شهری و جایگاه آن در سلسله‏ مراتب طرح‏های توسعه‏ شهری

طراحی شهری و جایگاه آن در سلسله‏ مراتب طرح‏های توسعه‏ شهری
شهرسازی
انجمن صنفی مهندسان مشاور معمار و شهرساز
آقای دکتر کوروش گلکار

منشاء اولیه‏ اندیشه‏ برنامه‏ریزی، به اعمال حاکمیت دولت و تسهیل و توجیه دخالت دولت‏ها در اداره‏ امور سیاسی، نظامی و اقتصادی کشورها بر‏می‏گردد. بنابراین اولین الگوهای برنامه‏ریزی، خصلتی کلان، اقتصادی و آمرانه داشت. در بستر چنین شرایطی «برنامه‏ریزی شهری» نیز در اوایل قرن بیستم با این هدف به وجود آمد که تمام فعالیت‏های مربوط به توسعه و عمران شهری را، چه در حال و چه در آینده، تحت انتظام و نظارت بخش دولتی در آورد. این نوع برنامه‏ریزی، بر پایه نظرات «برنامه‏ریزی جامع» یا «برنامه‏ریزی عقلانی» استوار بود که در عمل، به صورت الگوی طرح‏های جامع سنتی در جهان، شهرت پیدا کرد. اما پس از چند دهه تجربه و بروز مشکلات و نتایج ناموفق طرح‏های جامع در اروپا و آمریکا، از اواخر دهه ۱۹۶۰، نظریه‏ برنامه‏ریزی جامع، مورد انتقادات جدی و تجدید‏نظر قرارگرفت و به جای آن، رویکرد سیستمی و نظریه‏ برنامه‏ریزی راهبردی (استراتژیک) در برنامه‏ریزی شهری به‏ کار گرفته شد. این رویکرد جدید، اگرچه دستاوردهای گرانقدری در زمینه‏ بهبود و تکامل برنامه‏ریزی شهری، از جمله توجه بیشتر به طراحی شهری به بار آورد، ولی در میدان تجربه، مشکلات و تنگناهای جدیدی را (به ‏خصوص در زمینه‏ اجرا و مدیریت طرح‏های توسعه و عمران) به ظهور رساند که به پیدایش اندیشه‏ها و اصلاحات جدیدتر منجر گردید. در حدود دهه ۱۹۸۰، به دنبال ظهور تحولات نوین سیاسی، اجتماعی و فکری در جامعه غربی، در عرصه‏ برنامه‏ریزی و طراحی شهری نیز تحولات چشمگیری صورت گرفت که الگوها و چشم‏اندازهای کاملاً متفاوتی را در این زمینه مطرح ساخته است، از جمله می‏توان به رویکرد و پارادایم‏های جدید مثل برنامه‏ریزی گام‏به‏گام، برنامه‏ریزی فرایندی، برنامه‏ریزی دمکراتیک، برنامه‏ریزی مشارکتی و برنامه‏ریزی حمایتی اشاره کرد. تحولات یاد‏شده را در سه دوره می‏توان دسته‏بندی نمود‏: ۱. الگوی برنامه‏ریزی جامع و طرح‏های جامع ۲. رویکرد برنامه‏ریزی ساختاری–راهبردی ۳. رویکرد برنامه‏ریزی دموکراتیک و مشارکتی به ‏نظر می‏رسد که تاکنون روش دموکراتیک و مشارکتی، بیشترین توجه را به مسائل روز چون توسعه‏ پایدار، مشارکت مردمی و عدالت اجتماعی داشته و در الگوهای جدید طرح‏های توسعه‏ شهری، توجه به مسائل طرح‏شده در آنها، طرح را به سوی پاسخگویی به نیازهای روز هدایت می‏کند. اما نکته‏ مهم این است که این نگرش‏ها در تهیه طرح‏ها، تنها به مباحث کمی مورد توجه درمسائل برنامه‏ریزانه می‏پردازند و آنچه بدون متولی باقی می‏ماند، مباحث طراحی شهری است. مسائلی چون پایداری، خوانایی، سرزندگی و… که از دغدغه‏های طراحی شهری در محیط است و لازم است تا با ورود مباحث کیفی در طرح‏ها، این نیازها تأمین و به آنها توجه شود. از این رو، حضور طراحی شهری به عنوان متولی مباحث یاد‏شده جهت ارتقای کیفیت محیط شهری در کنار مباحث برنامه‏ریزی ضروری است، چرا که امروزه حضور مردم در فضاهای شهری از اولویت اصلی برخوردار بوده و مشارکت و حضور آنها چه در مراحل تهیه‏ طرح و چه برای تحقق‏پذیری طرح‏ها ضروری هستند و حفظ محیط زندگی برای نسل‏های آینده، پایداری، ایمنی و سایر مقولات کیفی بدون حضور طراحی شهری ممکن نمی‏باشد. شهر، مقوله پیچیده‏ای است که حل مشکلات آن همکاری و همفکری کلیه رشته‏ها و تخصص‏های مربوط به آن را می‏طلبد. نه می‏توان صرفاً مسائل فنی آن را مد‏ نظر قرارداد و نه می‏توان فقط به مسائل زیباشناختی آن توجه کرد. هر رشته و تخصص، فقط می‏تواند گوشه‏ای از واقعیت موجود را آشکار کرده و راه‏حل مورد نیاز را پیشنهاد کند. عدم شناسایی کلیه جوانب و ابعاد یک شهر و عدم هماهنگی میان پیشنهادهای بخشی تخصص‏های مختلف، نه فقط جامعیت طرح را زیر سؤال می‏برد، بلکه می‏تواند برای آینده شهر نیز فاجعه‏آمیز باشد. دانش طراحی شهری نیز فقط یکی از تخصص‏هایی است که از دیدگاه خود به شهر و مسائل آن می‏پردازد. این رشته می‏بایستی به عنوان یک تخصص، مکمل فعالیت‏های دیگر برنامه‏ریزی بوده و توسط بخش‏های تخصصی دیگر نیز تکمیل گردد. لذا دانش طراحی شهری امروزین، فعالیت تخصصی خود را در فرایندی فرارشته‏ای تعقیب و تثبیت می‏کند. داعیه‏ نقش هماهنگ‏کننده و رهبر ارکستر برای طراحی شهری به همان اندازه انحرافی است که کتمان و انکار نقش مؤثری که این رشته در ارتقای کیفیت محیط شهری دارد. نه وجود طرح‏هایی به نام «طراحی شهری» شاهدی برای داعیه‏ اول است و نه عدم وجود فصلی مستقل در طرح‏های جامع امروزین اروپا و آمریکا دلیلی بر بی‏اهمیت بودن مسائل کیفی است.